Ελεγα στο προηγούμενο ότι η περίφημη επιστροφή στην «κανονικότητα» δεν αναφέρεται στην απελευθέρωση από τον εγκλεισμό που επέβαλε η πανδημία αλλά σε ένα μακρόπνοο ιδεολογικό πρόγραμμα κοινωνικού μετασχηματισμού. Δεν πρόκειται για απλό πολιτικό πρόγραμμα, αλλά για προσπάθεια «αλλαγής καθεστώτος». Πρωτοσέλιδοι τίτλοι στην «Καθημερινή» και στα «Νέα» το επιβεβαιώνουν. Η συζήτηση στη Βουλή για το νομοσχέδιο της ανώτατης παιδείας ήταν «σύγκρουση δύο κόσμων, της προόδου και της συντήρησης».

Και «πριν αλέκτορα φωνήσαι», ένας συνηθισμένος αναμεταδότης των ελληνικών ελίτ, ο Αγγλος πανεπιστημιακός Κέβιν Φέδερστοουν, έσπευσε να μας εξηγήσει στον «Γκάρντιαν» ποιοι είναι οι δύο κόσμοι: «Εχουμε μια μακροχρόνια σύγκρουση μεταξύ δύο πλευρών της ελληνικής κοινωνίας. Η μία είναι διεθνής, επιζητεί την αξιοκρατία, έχει φιλελεύθερες αξίες, φιλοδοξεί η Ελλάδα να ανταγωνίζεται στον κόσμο. Η άλλη είναι απομονωτική, φοβισμένη, μη αξιοκρατική, απορρίπτει την αριστεία, θέλει τα ακαδημαϊκά ιδρύματα να λειτουργούν με πολύ διαφορετικές αξίες. Πρόκειται για έναν έντονο πόλεμο πολιτισμών». Επαναλαμβάνει έτσι την πιο κοινότοπη και ανακριβή κατηγορία των μνημονιακών εκσυγχρονιστών.

Τώρα δεν ξέρω πώς συμπέρανε ο κ. Φέδερστοουν ότι αυτός είναι με τους αρίστους, ενώ οι αριστεροί με τους οπισθοδρομικούς. Ας συγκρίνει το βιογραφικό του με αυτό αριστερών πανεπιστημιακών. Ξέρει, φαντάζομαι, όμως από «πολέμους πολιτισμών», μια και μαίνονται στον αγγλόφωνο κόσμο. Στην πατρίδα του, τον κέρδισαν οι ξενόφοβοι και οι ρατσιστές, το Brexit και η Αγγλία που περηφανεύεται για την «εξαίσια απομόνωσή της».

Οι ιδεολογικοί τους σύμμαχοι προσπάθησαν να φέρουν τον πόλεμο των πολιτισμών και στην Ελλάδα, με επιθέσεις στους μουσουλμάνους και τους πρόσφυγες, με καταγγελίες ότι οι αριστεροί θα καταργήσουν τα Χριστούγεννα και την οικογένεια, με κατηγορίες περί «ελαττωματικότητας» των ιδεών. Η προσπάθεια απέτυχε και τώρα την αναλαμβάνει ο κ. Φέδερστοουν. Τιμήθηκε από τους σπόνσορές του το 2013 με το παράσημο του Ταξιάρχη, Τάγματος του Φοίνικος. Τώρα που ο Φοίνικας ξαναγεννήθηκε, ξεπληρώνει την τιμή.

Νεοφιλελεύθερος αυταρχισμός

Αλλά ας ξαναγυρίσω στην «αλλαγή καθεστώτος» που επιδιώκει η κυβέρνηση. Περιλαμβάνει παρεμβάσεις σε όλες τις πλευρές της κοινωνικής ζωής, με κατάληξη έναν ιδιότυπο νεοφιλελεύθερο αυταρχισμό. Αυτό το ερμηνευτικό πλαίσιο εξηγεί την πραγματική σημασία της πολύπλευρης επίθεσης στο δημόσιο πανεπιστήμιο που εξελίσσεται αυτή τη στιγμή. Αποτελεί το πρώτο συστατικό μιας συνολικής ιδεολογικής επίθεσης. Πήρε μαθήματα από αυτά που έγιναν στα βρετανικά πανεπιστήμια. Παρέμειναν δημόσια μεν, αλλά η ριζική περιστολή της κυβερνητικής επιδότησης τα οδήγησε στην επιβολή υψηλών διδάκτρων, την οικονομική εξάρτηση από τον ιδιωτικό τομέα και τον μεταξύ τους καταστροφικό ανταγωνισμό.

Στα σαράντα χρόνια που δίδαξα σε αγγλικά πανεπιστήμια έζησα τη σταδιακή τους παρακμή, κάτι που αναγνωρίζει πια όλη η ακαδημαϊκή κοινότητα. Πιο χαρακτηριστική είναι η υποχώρηση της κριτικής σκέψης και η επικράτηση της δήθεν απολίτικης τεχνοκρατικής προσέγγισης στα κοινωνικά φαινόμενα. Αυτό θέλει να μιμηθεί η κυβέρνηση Μητσοτάκη και όχι την ανύπαρκτη αστυνομία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Το γεγονός ότι κάποιοι ακαδημαϊκοί του εξωτερικού ήταν διατεθειμένοι να πουν ψέματα για την κατάσταση των Πανεπιστημίων δείχνει ότι η παράλογη λογική των fake news έχει εξασθενίσει την επιστημονική ακεραιότητα.

Τα μέτρα της κυβέρνησης επιδιώκουν να οδηγήσουν το δημόσιο πανεπιστήμιο και την ανταλλαγή ιδεών σε παρακμή. Οχι από ταξικό μίσος, παρότι υπάρχει κι αυτό, αλλά ως απαραίτητο συστατικό της ηγεμονίας ιδεών που θα βοηθήσουν στην επικράτηση του νέου καθεστώτος.

Η κατάσταση είναι γνωστή. Μικρές ομάδες ισχυρών καθηγητών αναλαμβάνουν να εξασφαλίσουν ότι οι ακαδημαϊκοί διορισμοί και οι προαγωγές θα ελέγχονται για την ιδεολογική τους «καθαρότητα». Πανεπιστημιακοί που απορρίπτουν τις μεταρρυθμίσεις φοβούνται να μιλήσουν δημόσια. Ο φόβος για τη σταδιοδρομία μεγαλώνει και η ακαδημαϊκή ελευθερία περιορίζεται σταδιακά. Οχι από την άμεση λογοκρισία ιδεών, παρότι υπάρχει κι αυτή, αλλά από την αυτολογοκρισία των πανεπιστημιακών.

Η φίμωση των καθηγητών πρέπει να περάσει και στους φοιτητές. Σε αυτό αποσκοπεί η πανεπιστημιακή αστυνομία, η διαρκής επιτήρηση φοιτητών και ιδεών και η ουσιαστική κατάργηση των φοιτητικών παρατάξεων με τον νόμο. Θυμάμαι όταν οργάνωνα σεμινάρια για τη Σχολή των Κριτικών Νομικών Σπουδών στην Αθήνα, οι νεαροί Ελληνες νομικοί που συμμετείχαν τα έλεγαν «κρυφό σχολειό». Δεν έπρεπε να το μάθουν οι μεγαλο-καθηγητές της Νομικής επειδή θεωρούσαν τις κριτικές ιδέες επικίνδυνες. Τώρα αυτά λέγονται ανοικτά και επίσημα: οι αριστερές ιδέες αλλά και επιστήμες, όπως η κοινωνιολογία, έχουν μπει σε index prohibitorum.

Ο δεύτερος πυλώνας της «αλλαγής καθεστώτος» αποσκοπεί στον ισχυρότερο δυνατό έλεγχο της συμπεριφοράς των πολιτών. H αύξηση του αριθμού των αστυνομικών και των εξουσιών τους, η απαγόρευση και ο περιορισμός των διαδηλώσεων και των αντιστάσεων, η φυσική και ψηφιακή παρακολούθηση των πολιτών αποτελούν μέρος του νέου καθεστώτος. Δεν αποτελούν όμως επιστροφή στην ΕΡΕ και την παλιά Δεξιά. Η παρακολούθηση των πολιτών, η πολιτική του εκφοβισμού, η συνεχής απειλή για επέμβαση της αστυνομίας είναι πολύ πιο σημαντικό μέρος της κρατικής φαρέτρας από ό,τι η βίαιη καταστολή.

Νέα κοινωνική οντολογία

Ανάλογη πρακτική είναι το να παρουσιάζεται όποιος αντιστέκεται στην «πρόοδο» ως οπισθοδρομικός, ανάξιος, αδαής. Αν η κυβέρνηση είναι «επιτελικά» πρωτοπόρα, όσοι αντιστέκονται –πολιτικοί και σωματεία, απλοί πολίτες και φοιτητές που διαμαρτύρονται ή διαδηλώνουν– είναι «αντεπαναστάτες» που προσπαθούν να ανακόψουν την ιστορική πρόοδο. Αλλά είναι καταδικασμένοι στην αποτυχία.

Η ιστορική νομοτέλεια, που φαίνεται να κληρονόμησε η νεοφιλελεύθερη Δεξιά από τη χριστιανική εσχατολογία, εγγυάται ότι το παλιό πεθαίνει και γεννιέται το νέο. Η κυβέρνηση Μητσοτάκη είναι απλώς η μαμμή της ιστορίας. Ετσι εξηγείται η μεγάλη αύξηση των μηχανισμών καταστολής, που εμφανίστηκαν ως προπομποί της «κανονικότητας» και απαραίτητα εργαλεία του πολέμου κατά του κορονοϊού, αλλά στοχεύουν αλλού. Στην υλική και ηθική προετοιμασία ενός κρατικού μηχανισμού που αποσκοπεί στην επιβολή του νέου είδους, του «μετα-ανθρώπου» της επιστημονικής φαντασίας.

Η πανδημία και η κατάσταση εξαίρεσης που επιβλήθηκε έγινε σε μεγάλο βαθμό αποδεκτή από τους πολίτες για να προφυλαχθεί η υγεία ημών και των συνανθρώπων μας. Αυτό τους έδωσε μια επιφανειακή και προσωρινή νομιμοποίηση. Αλλά είναι φανερό ότι τα μέτρα καταστολής και επιτήρησης είχαν προγραμματιστεί από πριν, δεν είναι περιστασιακά ή προσωρινά. Είναι μέρος της νέας κανονικότητας.

Δεν πρόκειται για μια μονιμοποίηση της κατάστασης εξαίρεσης αλλά κάτι πολύ πιο επικίνδυνο: την σταδιακή μετατροπή του κανονικού σε εξαιρετικό δίκαιο και του κράτους δικαίου από περιορισμό της κρατικής αυθαιρεσίας σε εξουσιοδότηση και νομιμοποίησή της.

Ο καπιταλισμός διαρκώς μεταλλάσσεται και προσαρμόζεται στις κοινωνικές εξελίξεις για να επιζήσει. Είναι ένα βαθιά οπορτουνιστικό και μηδενιστικό σύστημα που καταστρέφει κοινωνικούς δεσμούς και αξίες. Αυτή είναι η πραγματική διάσταση της επιχείρησης «ελευθερίας» και της «κανονικότητας» που θα έρθει μετά τη νέα εκλογική νίκη της επιτελικής αξιοκρατίας. Αλλά ο αυταρχικός νεοφιλελευθερισμός πάει μακρύτερα. Είναι μια καθολική ιδεολογία και κοσμοθεώρηση, που προετοιμάζει μια νέα κοινωνική οντολογία. Οι πολίτες ως υπήκοοι, η ελευθερία ως κατανάλωση, η δημοκρατία ως τελετουργία που επιβεβαιώνει τις αποφάσεις των «αρίστων». Αλλά, γι’ αυτά, στα επόμενα.

* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»