Πέθανε την περασμένη Πέμπτη η βασίλισσα Ελισάβετ ύστερα από 70 χρόνια στον θρόνο. Η θλίψη στη Βρετανία είναι καθολική, το πένθος έχει προσωπικά στοιχεία. Η Ελισάβετ ήταν η «γιαγιά» του έθνους, το αμετάβλητο σημείο συνέχειας και σταθερότητας στη δημόσια ζωή της χώρας μέσα στις τεράστιες αλλαγές, τη ρευστότητα, την αναστάτωση, την αναταραχή των τελευταίων δεκαετιών.
Συμβολίζει η Ελισάβετ μια ταραγμένη εποχή που όμως δεν θα ονομαστεί ελισαβετιανή όπως αυτή της πρώτης Ελισάβετ τον δέκατο έκτο αιώνα ή η βικτοριανή τον δέκατο ένατο. Είχε ενσωματωθεί πλήρως στη ζωή των Αγγλων που ταυτόχρονα την έβλεπαν και δεν την έβλεπαν. Το κεφάλι της ήταν στα νομίσματα (κέρματα και χαρτονομίσματα), τα γραμματόσημα, τα ταχυδρομικά κουτιά, τα δικαστήρια. Επειδή ήταν παντού είχε γίνει αόρατη.
Πόσες φορές παρακάλεσαν οι Βρετανοί τον Θεό να σώσει την Ελισάβετ – God Save the Queen είναι η πρώτη στροφή του εθνικού ύμνου. Ομως η προσευχή δεν αναφερόταν στη βασίλισσα αλλά στο κράτος, στην τάξη, στο έθνος που ήταν τέσσερα – Αγγλοι, Σκότοι, Ουαλοί και Βορειοϊρλανδοί. Ηταν προσευχή και θρήνος για τη χαμένη ισχύ, μεγαλοπρέπεια και επιρροή. Στην αρχή του 20ού αιώνα όλη σχεδόν η υφήλιος ήταν βρετανική, σ’ αυτήν του 21ου η σημαία κυματίζει σε μια συνεχώς μειούμενη επικράτεια στα δύο νησιά.
Χαρακτηριστικό της εποχής που τελειώνει ήταν η παρουσία της Ελισάβετ, η γνωστή και αγαπημένη στους πολλούς εμφάνισή της. Αλλά όχι τα λόγια, οι απόψεις, η ιδεολογία της. Δεν ξέρουμε τι συμπαθούσε και τι αντιπαθούσε, ποιοι πολιτικοί τής άρεσαν, ποιοι όχι. Υπάρχει μόνο μια καταγραμμένη διαφωνία με πρωθυπουργό, με τη Θάτσερ για την αντιμετώπιση του απαρτχάιντ και τη Ροδεσία, όπου λέγεται ότι διαφώνησε με την υποστήριξη της Θάτσερ στον Ιαν Σμιθ και το απαρτχάιντ.
Αν η εποχή έχει ένα συνεχές νήμα είναι αυτό της παρακμής της Βρετανίας. Το ψηλό σημείο της ζωής της Ελισάβετ ήταν στο μπαλκόνι του παλατιού Μπάκιγχαμ το 1945 δίπλα στον βασιλιά πατέρα της και τον Τσόρτσιλ που ανακοίνωνε το τέλος του πολέμου και τη νίκη. Ολες οι μεγάλες στιγμές στη βασιλεία της αργότερα είχαν σχέση με την αποχώρηση από τις αποικίες και την αποδιάρθρωση της αυτοκρατορίας μέχρι την είσοδο στην ΕΟΚ το 1972 και το Brexit το 2016. Η Κοινοπολιτεία των πρώην αποικιών που αντικατέστησε την αυτοκρατορία ήταν η μεγάλη αγάπη της Ελισάβετ.
Η Κοινοπολιτεία συνδύαζε την αριστοκρατική αίσθηση ανωτερότητας και την ταξική υπεροψία της βασιλείας με ισχυρά πατερναλιστικά στοιχεία που τη χαρακτήριζαν. Η βασίλισσα ενδιαφερόταν για τα φτωχότερα κομμάτια της κοινωνίας και τις φυλετικές μειοψηφίες, τις οποίες περιφρονούσε και γελοιοποιούσε ο ελληνικής καταγωγής σύζυγός της Φίλιππος. Οι αριστοκράτες παλιάς κοπής, όπως η Ελισάβετ, πίστευαν ότι ο Θεός τούς ανέθεσε την ευθύνη και το καθήκον να βοηθούν τους φτωχούς και τους διαφορετικούς.
Η παρουσία της λοιπόν δεν είχε ιδεολογικά αλλά ηγεμονικά στοιχεία. Δεν εξέφραζε μια συγκεκριμένη ιδεολογία αλλά κάτι πολύ πιο σημαντικό για τη συνέχεια και σταθερότητα της εξουσίας. Προσωποποιούσε την άποψη ότι το κράτος είναι ένα, ενιαίο, ενωμένο, κυρίαρχο, παρά τις τεράστιες ταξικές, εθνικές και τοπικές διαιρέσεις, εντάσεις και ανταγωνισμούς. Οπως λέει ο μεγάλος φιλόσοφος Χέγκελ, δουλειά του μονάρχη είναι ακριβώς να αντιπροσωπεύει την ενότητα, επίπλαστη θα πρόσθετα, παρά τις τεράστιες διαφορές. Σ’ αυτή τη λειτουργία ο κληρονομικός μονάρχης, με το γελοίο του δικαίωμα αίματος που δεν έχει σχέση με τις ικανότητες, την αξία ή την εκλογή του, είναι ο πιο κατάλληλος. Ολοι ξέρουν ότι δεν έχει τη θέση επειδή την κέρδισε ή του αξίζει. Ολοι ξέρουν ότι οι εξουσίες του μονάρχη εξαντλούνται στο να βάζει «τις τελείες και τα πνεύματα» στις πολιτικές και στους νόμους της κυβέρνησης. Και αυτό είναι που του δίνει τη μεγαλύτερη αξία και νομιμοποίηση για το καθεστώς. Ο εκλεγμένος αρχηγός του κράτους δεν μπορεί να διαφοροποιηθεί από την ιδεολογική του ταυτότητα και την ταύτισή του με ένα μόνο μέρος του πληθυσμού.
Θα πενθήσει τη βασίλισσα το έθνος που είναι τέσσερα. Το πρώην Ηνωμένο Βασίλειο, που διαιρέθηκε τα τελευταία δέκα χρόνια, πενθεί τη χαμένη του ενότητα που εξέφραζε η Ελισάβετ. Οι Σκότοι θα κάνουν δημοψήφισμα για να αφήσουν το βασίλειο, η Βόρεια Ιρλανδία θα ενωθεί με τη Δημοκρατία, η Αγγλία και η Ουαλία θα μείνουν αποσυνάγωγοι της Ευρώπης και υποτακτικοί της Αμερικής. Η Ελισάβετ πίστευε στην Ενωση και την ενότητα. Ο θάνατός της συμβολίζει το τέλος της μεταβατικής εποχής, της «μετα-αποικιοκρατικής» Βρετανίας. Το Ηνωμένο γίνεται Διαιρεμένο Βασίλειο. Η θλίψη για τον θάνατο θα γίνει μόνιμη βρετανική μελαγχολία γι’ αυτό που έχασε αλλά ποτέ δεν είχε.
* Ο Κώστας Δουζίνας είναι Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»
