Η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία (ΚΑΛΟ) αναδύθηκε μέσα από ένα σύνολο εναλλακτικών μορφών κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης.

Σε αυτό το σύμπαν η «κοινωνική οικονομία» είναι ίσως ο πιο διαδεδομένος όρος με ιστορικές καταβολές στον 19ο αιώνα, περιλαμβάνοντας οικονομικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται από επιχειρήσεις, συνεταιρισμούς, ενώσεις και κοινωνίες αλληλοβοήθειας που λειτουργούν αυτόνομα, λαμβάνουν αποφάσεις με δημοκρατικές διαδικασίες, μεριμνούν για την κάλυψη των αναγκών των μελών τους και της κοινότητας δίνοντας προτεραιότητα στην εργασία έναντι του κεφαλαίου.

Από την άλλη, η «αλληλέγγυα οικονομία», αναφέρεται σε οικονομικές δραστηριότητες με διττή στόχευση, πολιτική και οικονομική. Οικονομική γιατί δημιουργούνται οικονομικές σχέσεις με βάση την αμοιβαιότητα και την αλληλεγγύη, συνδέονται με κοινωνικά κινήματα και ριζοσπαστικές πρακτικές και επιχειρούν να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν αυτόνομους δημόσιους χώρους, χωρίς κατ΄ ανάγκη να επιδιώκουν την συγκρότησή τους κάτω από μία θεσμική μορφή.
Η σύνδεση κυρίως της «αλληλέγγυας οικονομίας» με τα κοινωνικά κινήματα προσλαμβάνει πολλές φορές ένα οραματικό χαρακτήρα «προεικονίζοντας» το μέλλον στο «τώρα» μέσα από πρακτικές που αμφισβητούν τον καπιταλιστικό τρόπο οργάνωσης της οικονομίας και υιοθετούν νέες μορφές οργάνωσης των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων.

Ενώ δεν υπάρχει κοινά αποδεκτός ορισμός και οι ίδιοι οι φορείς αναπτύσσουν διαφορετική δυναμική από χώρα σε χώρα, πρόσφατα οι δύο έννοιες ενοποιήθηκαν ως ένα ενιαίο πεδίο αναφοράς την «Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία».
Στη χώρα μας, όπως και σε όλο τον ευρωπαϊκό νότο, το πεδίο αναπτύσσεται μετά το ξέσπασμα της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008. Η οικονομική ύφεση της χώρας -μία από τις μεγαλύτερες που αντιμετώπισε ποτέ ανεπτυγμένο έθνος κατά τον 20 και τον 21ο αιώνα- και η επιβολή ακραίων νεοφιλελεύθερων πολιτικών οδήγησαν στην φτωχοποίηση και ώθησαν μεγάλα τμήματα της κοινωνίας στον κοινωνικό αποκλεισμό. Σε αυτή την περίοδο αναπτύσσεται ένα μεγάλο κίνημα αλληλεγγύης και χιλιάδες πολίτες αυτοοργανώνονται δημιουργώντας δομές αλληλεγγύης ώστε να αντιμετωπιστεί η βαρβαρότητα των νεοφιλελεύθερων πολιτικών.

ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΚΑΛΟ

Πριν την κρίση η «Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία» δεν ήταν ευρέως αναγνωρισμένη και οι νομοθετικές παρεμβάσεις περιοριζόνταν σε αποσπασματικές ρυθμίσεις κατά κύριο λόγο για τους αγροτικούς και αστικούς συνεταιρισμούς. Ενδεικτικό του κατακερματισμού της συνεταιριστικής νομοθεσίας είναι το γεγονός πως από τον Ν.602/1915 και έως το 1970 υπήρξαν 946 συνολικά ρυθμιστικές νομοθετικές παρεμβάσεις. Το επόμενο διάστημα και μόνο για την περίοδο 1984-1994, υπήρξαν 230 επιπλέον αντίστοιχες νομοθετικές παρεμβάσεις για τους συνεταιρισμούς.

Η πρώτη νομοθετική ρύθμιση για την ΚΑΛΟ, εισάγεται με το Ν.2716/1999 «Ανάπτυξη και εκσυγχρονισμός των υπηρεσιών ψυχικής υγείας και άλλες διατάξεις όπου εισάγεται ο θεσμός των Κοινωνικών Συνεταιρισμών Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε.), με πεδίο δραστηριότητας την ένταξη κοινωνικά αποκλεισμένων ατόμων και την επαγγελματική ένταξη ατόμων με σοβαρά ψυχοκοινωνικά προβλήματα.
Το 2011 εισάγεται ο Ν.4019/2011 «Κοινωνική Οικονομία και Κοινωνική Επιχειρηματικότητα και λοιπές διατάξεις», όπου γίνεται προσπάθεια συνολικότερων ρυθμίσεων για την κοινωνική επιχειρηματικότητα. Ο Νόμος αυτός φιλοδοξεί να συμβάλει στην καταπολέμηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού οριοθετώντας την κοινωνική επιχειρηματικότητα μέσω της Κοινωνικής Συνεταιριστικής Επιχείρησης ως νέας οντότητας η οποία εντάσσεται ως νομικό πρόσωπο στους Αστικούς Συνεταιρισμούς του Ν.1667/1986.

Ο Ν.4430/16 που εισάγεται από την Κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ, δημιουργεί ευρείες πολιτικές συναινέσεις. Έρχεται να διορθώσει κενά και αστοχίες του Ν.4019/2011, δημιουργεί ελπίδες για τη διόρθωση στρεβλώσεων στο πεδίο και γεννά προσδοκίες στους ήδη δρώντες της ΚΑΛΟ. Πέρα από τις διαφορετικές ιδεολογικές προσεγγίσεις που βλέπουν την «Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία» άλλες ως συμπλήρωμα του συστήματος και άλλες ως δυνατότητα «κοινωνικού μετασχηματισμού», το νομοσχέδιο που ψηφίστηκε σε μία δύσκολη οικονομική συγκυρία παίρνει θέση ανάμεσα στους δύο κόσμους που συγκρούονται, τον κόσμο της αγοραίας αντίληψης του ιδιωτικού συμφέροντος και των κερδών και τον κόσμο της αμοιβαιότητας, της αλληλεγγύης και των κοινωνικών αναγκών στοχεύοντας στον κοινωνικό μετασχηματισμό.

Ο Ν.4430/2016 οριοθετούσε το εύρος των παραγωγικών δραστηριοτήτων της ΚΑΛΟ, τα Νομικά πρόσωπα που αναγνωρίζονται ως φορείς, τις εργασιακές σχέσεις και τον εθελοντισμό, την οικονομική συνεργασία μεταξύ των φορέων και τη συλλογική τους εκπροσώπηση, τον έλεγχο φορέων και μία σειρά από υποστηρικτικά εργαλεία, προνοώντας για μελλοντική διαβούλευση. Παράλληλα εισήγαγε μία σειρά από χρηματοοικονομικά εργαλεία και υποστηρικτικά μέτρα στήριξης, ενώ υιοθετήθηκαν και μη χρηματοοικονομικής υποστήριξης μέτρα.
Ο Νόμος αναφέρεται στην «κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομίας» και όχι περιορισμένα την κοινωνική  επιχειρηματικότητα, αναγνωρίζοντας έτσι την οικονομική δραστηριότητα σε δράσεις και εκτός ισχύοντος επιχειρηματικού μοντέλου της αγοράς.

Παρέμβαση τομή στο νέο νόμο απετέλεσε η «Ειδική Γραμματεία», δίνοντας την ελπίδα πως θα αποτελέσει μία αυτονομημένη αρχή που θα είχε διάδραση με όλα τα επίπεδα της διακυβέρνησης και θα μπορούσε να συμμαζέψει τις χρόνιες εκκρεμότητες στο πεδίο. Η σημαντική δουλειά της Γραμματείας ήταν η δημιουργία του Μητρώου, οι ετήσιες εκθέσεις αναφοράς για το πεδίο, η στήριξη των δράσεων των οργανώσεων της ΚΑΛΟ και οι προπαρασκευαστικές ενέργειες που ακολούθησαν για την τροποποίηση του νόμου μετά από αιτήματα των φορέων.

Πέρα από το σημαντικό έργο της Γραμματείας και ενώ μία σειρά από προβλήματα αναζητούσαν λύση μέσα από τις ασάφειες και τις αστοχίες του θεσμικού πλαισίου, υπήρξαν και έντονες ενστάσεις για άλλα κενά του νόμου όπως ο αποκλεισμός νομικών προσώπων και η απουσία πρόνοιας για ένα θεσμοθετημένο πλαίσιο βάσει του οποίου η Γραμματεία θα μπορούσε να επικοινωνεί οριζόντια με τα άλλα κυβερνητικά όργανα.
Στον κατακερματισμό της νομοθεσίας έρχεται να προστεθεί και ο καινοτόμος Ν.4513/2018 για τις «Ενεργειακές Κοινότητες και άλλες διατάξεις» με σκοπό την προώθηση της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και της καινοτομίας στον ενεργειακό τομέα και στόχο την αντιμετώπιση της ενεργειακής ένδειας, την προαγωγή της ενεργειακής αειφορίας επιτρέποντας την παραγωγή ενέργειας μέσω μικρών συνεταιριστικών σχημάτων μετατρέποντας τον καταναλωτή σε παραγωγό ενέργειας, προσδίδοντάς του τη διττή ιδιότητα του «παραγωγού-καταναλωτή». Και ενώ ο νόμος κάνει ευθεία αναφορά στο νόμο για την κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία, συνδέεται με το ν.1667/1986 ορίζοντας τις ενεργειακές κοινότητες ως αστικούς συνεταιρισμούς, επιδεινώνοντας των κατακερματισμό της συνεταιριστικής νομοθεσίας που χάνεται μέσα στο λαβύρινθο της πολυνομίας.
Σημαντικό πλήγμα δέχονται και τα δύο σημαντικά νομοθετήματα της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ μετά την εκλογική ήττα του 2019, όπου ο νεοφιλελεύθερος ολετήρας της ΝΔ επιχειρεί να ανατρέψει τις σημαντικές νομοθετικές παρεμβάσεις της προηγούμενης κυβέρνησης. Αυτό δείχνουν:

Η κατάργηση της Ειδικής Γραμματείας Κ.ΑΛ.Ο..

Το άρθρο 162 του ν.4759/2020 για τις ενεργειακές κοινότητες που από το 2022 εξισώνει τους μικρούς συνεταιρισμούς με τους ιδιώτες επενδυτές, καταργώντας έτσι το κίνητρο σύστασης ενεργειακών κοινοτήτων από πολίτες και από ΟΤΑ.
Ο ν.4673/2020 για τους αγροτικούς συνεταιρισμούς που ενισχύει την τάση εναρμόνισης του συνεταιριστικού δικαίου με το δίκαιο κεφαλαιουχικών εταιριών, επιτρέποντας την είσοδο μελών - επενδυτών και τη διανομή κερδών και οδηγώντας σε πλιάτσικο της διαγενεακής περιουσίας των συνεταιρισμών.
Εν κατακλείδι, το συνεταιριστικό δίκαιο στη χώρα μας χαρακτηρίζεται από ένα διαρκώς αυξανόμενο αριθμό ειδικών νόμων και εκατοντάδων νομοθετικών παρεμβάσεων που αλληλοεπικαλύπτονται και αλληλοσυγκρούονται εμφανίζοντας ένα κατακερματισμένο νομικό τοπίο σε αντίθεση με όσα ισχύουν για άλλες νομικές μορφές (π.χ. AE, OE), γεγονός που δυσχεραίνει τη λειτουργία των φορέων της ΚΑΛΟ, την μεταξύ τους ώσμωση και την ανάπτυξη του πεδίου.

ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ

Ο κατακερματισμός της συνεταιριστικής νομοθεσίας πλήττει σημαντικά τη συνεταιριστική ταυτότητα, αποθαρρύνει τη συνεργασία μεταξύ διαφορετικών συνεταιρισμών εμποδίζοντας την ανάπτυξη ενός υγιούς συνεταιριστικού κινήματος.
Η ύπαρξη ενός νόμου-πλαισίου, θα μπορούσε να περιλαμβάνει τα νομικά πρόσωπα που υιοθετούν στο καταστατικό τους τις συνεταιριστικές αρχές, κατηγοριοποιώντας τους φορείς της ΚΑΛΟ με τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά, να απλοποιήσει τις διαδικασίες σύστασης και να θεσπίσει ενιαία εποπτική αρχή.
Παρακολουθούμε με ενδιαφέρον την προσπάθεια μίας ομάδας επιστημόνων, ερευνητών και συνεταιριστών που από το 2019 συντάσσει έναν γενικό νόμο – πλαισίο που θα διασφαλίζει τη συνεταιριστική ταυτότητα των συνεταιρισμών. Η πρόταση έχει σταλεί για έγκριση στη Διεθνή Συνεταιριστική Συμμαχία (ICA) και πολύ σύντομα θα δοθεί στη δημοσιότητα.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, υπάρχει μία ποικιλομορφία συνταγματικών και νομοθετικών πλαισίων που ρυθμίζουν τη λειτουργία της ΚΑΛΟ και οι ενσωματώσεις γίνονται με βάση τις ιστορικές και πολιτικές ιδιαιτερότητες της κάθε χώρας. Η θεσμική της αντιμετώπιση μπορεί να κυμαίνεται από τη συνταγματική αναγνώριση (π.χ. Εκουαδόρ, Βραζιλία), την υιοθέτηση ενός γενικού θεσμικού πλαισίου, τη θεσμοθέτηση επιμέρους ζητημάτων όπως τα νομικά πρόσωπα της ΚΑΛΟ (π.χ. Ην. Βασίλειο, Ιταλία, Πορτογαλία), έως την πλήρη απουσία ειδικής ρύθμισης (π.χ. Γερμανία).

ΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΟ

Στις προγραμματικές θέσεις του Ιουλίου του 2021, υπάρχουν πολλαπλές αναφορές και εμβληματικές παρεμβάσεις για την κοινωνική επιχειρηματικότητα, τους συνεταιρισμούς και τις ενεργειακές κοινότητες (κοινωνική ιδιοκτησία στην ενέργεια). Γι’ αυτό προτείνουμε η Κ.ΑΛ.Ο. να θεωρείται ένα ενιαίο και αδιάσπαστο πεδίο όπου θα αναγνωρίζονται όλες οι μορφές, τυπικές και μη της «κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας» ως σχήματα που συμπυκνώνουν τις έννοιες της δημοκρατίας, της αμοιβαιότητας και της αλληλεγγύης και παίζουν το ρόλο του επιταχυντή για τον κοινωνικό μετασχηματισμό και την υπέρβαση της αγοραίας αντίληψης και της καπιταλιστικής οργάνωσης της οικονομίας.
Η ενοποίηση της συνεταιριστικής νομοθεσίας θα δώσει νέα ώθηση και νέα δυναμική σε παλιούς και εν δυνάμει νέους συνεταιρισμούς που δεν θα βολοδέρνουν στο νομοθετικό λαβύρινθο που οδηγεί σε συνεχή αδιέξοδα. 
Επιπλέον, θα μπορούσε να συμπεριληφθεί στις προγραμματικές θέσεις του κόμματός μας ο στρατηγικού χαρακτήρα στόχος για τη Συνταγματική κατοχύρωση των συνεταιρισμών με σαφή αναφορά στις συνεταιριστικές αρχές ώστε καμία κυβέρνηση να μη θεσμοθετήσει νομοθετικά τερατουργήματα όπως ο 4673/20  που θα κατέπιπταν ως αντισυνταγματικά.
Η όποια ανάπτυξη πολιτικών πρέπει να είναι προϊόν συνδιαμόρφωσης με τους δρώντες του πεδίου και της θεσμικής πρόβλεψης για τη διαδικασία που θα διαδραματίζεται ο διάλογος με αυτούς. 
Μείζονος σημασίας είναι η ανάπτυξη κουλτούρας για τον συνεργατισμό, ειδικά σε μία χώρα όπου οι συνεταιρισμοί απαξιώθηκαν από τις διαρκείς κρατικές και κομματικές παρεμβάσεις.
Υπάρχει δραματική ανάγκη για την ανάπτυξη ενός οικοσυστήματος με μέτρα χρηματοοικονομικής και μη χρηματοοικονομικής υποστήριξης για τη διάδοση και την αναγνώριση της ΚΑΛΟ σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας, όπως επίσης και το «πέρασμα» της συνεργατικής κουλτούρας σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.
Τέλος, θα προτείναμε στο πλαίσιο της αναβάθμισης των Τμημάτων του κόμματος, να υπάρξει Αυτοτελές τμήμα της ΚΑΛΟ χωρίς να υπόκειται σε άλλους τομείς ώστε να δίνεται η δυνατότητα της διάδρασης με τα υπόλοιπα τμήματα που η ΚΑΛΟ διαπερνά οριζόντια και να μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη του πεδίου συνδιαμορφώνοντας πολιτικές με τους δρώντες του πεδίου και τα κοινωνικά κινήματα που αναπτύσσουν αλληλέγγυες δράσεις.

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ

• Αυτόνομο χαρτοφυλάκιο στο Υπουργείο Οικονομίας ή στο Ανάπτυξης αντί του Εργασίας που υπάγεται σήμερα.
• Επαναφορά και ενίσχυση της Ειδικής Γραμματείας Κ.ΑΛ.Ο. και οριζόντια σύνδεση με όλη την κυβερνητική δομή για την ανάπτυξη Διατομεακών πολιτικών.
• Ενοποίηση της συνεταιριστικής νομοθεσίας.
• Συνδιαμόρφωση με τους δρώντες του πεδίου για τις απαραίτητες αλλαγές του Ν.4430/16.
• Παραχώρηση χρήσης της αργούσας δημόσιας περιουσίας σε φορείς ΚΑΛΟ.
• Μέτρα ενίσχυσης της επιλεξιμότητας των φορέων ΚΑΛΟ σε διαγωνισμούς κρατικών προμηθειών (αγαθών και υπηρεσιών).
• Επιμόρφωση των δημόσιων υπαλλήλων που συναλλάσσονται με το πεδίο σε θέματα θεσμικά, νομικά και κουλτούρας της Κ.ΑΛ.Ο.
• Πιστοποίηση και σήμανση προϊόντων και υπηρεσιών των φορέων ΚΑΛΟ.
• Διευκόλυνση της ανάληψης των επιχειρήσεων (λόγω πτώχευσης ή συνταξιοδότησης του επιχειρηματία) από τους εργαζόμενους.
• Ένταξη της διδασκαλίας των βασικών εννοιών της Κ.ΑΛ.Ο. σε συνδυασμό με θεματικά εργαστήρια ανάπτυξης κουλτούρας συνεργατισμού σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, από την πρωτοβάθμια έως τη δια βίου μάθηση, την επαγγελματική κατάρτιση και την εκπαίδευση ενηλίκων και τους κύκλους μεταπτυχιακών και διδακτορικών σπουδών.
• Αυτόνομα Κέντρα Στήριξης της ΚΑΛΟ σε όλες τις περιφέρειες της χώρας και ενσωμάτωση Συμβούλων εξειδικευμένων στην Κ.ΑΛ.Ο. σε ΟΑΕΔ, Επιμελητήρια των πόλεων, στους Δήμους, σε σχολεία δεύτερης ευκαιρίας και σε όλα τα σωφρονιστικά καταστήματα και τις φυλακές.
• Ίδρυση της Αναπτυξιακής Τράπεζας που εκτός των άλλων θα συμβάλλει στην ανάπτυξη ενός οικοσυστήματος χρηματοικονομικής και μη χρηματοοικονομικής στήριξης των εγχειρημάτων Κ.ΑΛ.Ο. που θα διαθέτει εξειδικευμένο τομέα χρηματοδότησης κοινωνικών επιχειρήσεων
• Φορολογικά κίνητρα για την ίδρυση και διατήρηση κοινωνικής επιχείρησης όπως π.χ. μειωμένο ΦΠΑ, ελάφρυνση φορολογίας.
• Αλλαγή του νόμου για τις μικροπιστώσεις, ώστε να είναι δυνατό να δημιουργηθούν φορείς μικροχρηματοδότησης από το ίδιο το οικοσύστημα της ΚΑΛΟ.

Συντάκτες

Ελευθέρογλου Κατερίνα, MSc στην Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία, Μέλος της ΟΜ Δ2 ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ Λάρισας
Ιωάννου Αντιγόνη – Άννα, MSc στην Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία, Φίλη ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ, Βόλος
Μπαρκάτσα Μαλάμω, MSc στην Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία, Φίλη ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ, Ηράκλειο Κρήτης
Ξύδη Βιβή, MSc στην Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία, Μέλος της ΟΜ ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ Κέντρου Ηρακλείου
Πολιτίδης Τάσος, MSc στην Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία, Μέλος της ΚΕ ΣΥΡΙΖΑ
Ριζούλης Ανδρέας, MSc στην Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία, Αναπληρωτής συντονιστής ΝΕ ΣΥΡΙΖΑ –ΠΣ Αχαΐας, πρώην βουλευτής Αχαΐας
Ρόζη Μάτα, MSc στην Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία, Μέλος ΟΜ ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ Κάτω Κέντρου Θεσσαλονίκης
Χατζημιμίκος Μιχάλης, Φοιτητής Msc στην Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία του ΕΑΠ, Μέλος ΟΜ Κέντρου Νεολαίας ΣΥΡΙΖΑ Θεσσαλονίκης
Φρέσκος Γιάννης, MSc στην Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία, Μέλος ΟΜ ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ Τεμένους Ηρακλείου