Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 υπήρξε καταλύτης για την αποκάλυψη των τεράστιων οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων που γέννησε η παγκόσμια επικράτηση του νεοφιλελεύθερου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού τις τρεις προηγούμενες δεκαετίες, με οχήματα την αναδιανομή του εισοδήματος υπέρ του κεφαλαίου και εις βάρος της μισθωτής εργασίας, τη διεύρυνση των ανισοτήτων στην αγορά εργασίας, με τη θεαματική επέκταση της προσωρινής και μερικής απασχόλησης στους νέους και τις γυναίκες, και την απογείωση των αποδοχών των διευθυντικών στελεχών των μεγάλων επιχειρήσεων, τη μείωση της φορολογίας του κεφαλαίου και των υψηλών εισοδημάτων και την ανεξέλεγκτη λειτουργία του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος.
Ταυτόχρονα, η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 υπήρξε καταλύτης για την ανάδειξη των τεράστιων ανισοτήτων ως ενός κατεξοχήν πολιτικού ζητήματος, που συνδέεται με την κρίση της δημοκρατίας και πολιτικής εκπροσώπησης στις οικονομικά αναπτυγμένες χώρες. Το διεθνές κίνημα «πλατειών» που αναπτύχθηκε με αφετηρία το κίνημα Occupy Wall Street στις ΗΠΑ, το 2011-2012, ήταν το πρώτο που ανέδειξε τις ανισότητες εισοδήματος και πλούτου σε πολιτικό ζήτημα, αποδίδοντάς τες στη διαπλοκή ενός δομικά διεφθαρμένου πολιτικού συστήματος με τα συμφέροντα της οικονομικής ολιγαρχίας του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού και διεκδικώντας την «πραγματική δημοκρατία» για την προώθηση των συμφερόντων του 99% του πληθυσμού ενάντια στην ολιγαρχία του πλούτου του 1%.
Στην Ευρώπη, το ζήτημα των ανισοτήτων «ανακαλύφθηκε» τα τελευταία χρόνια, λόγω των ολέθριων κοινωνικών και πολιτικών επιπτώσεων των πολιτικών λιτότητας τόσο στις χώρες της περιφέρειας της ευρωζώνης που εμφάνισαν για πρώτη φορά οικονομική και κοινωνική απόκλιση από τις χώρες του πυρήνα όσο και εντός των τελευταίων, προκαλώντας εκτεταμένη φτωχοποίηση και διάρρηξη κοινωνικής συνοχής και φέρνοντας στο προσκήνιο ή και στην κυβέρνηση ευρωσκεπτικιστικές, εθνικιστικές και ξενόφοβες πολιτικές δυνάμεις.
Σήμερα, η αντιμετώπιση των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για το πολιτικό σχέδιο της ευρωπαϊκής ενοποίησης για τέσσερις διακριτούς λόγους.
Πρώτον, οι ανισότητες συνοψίζουν το κοινωνικό ζήτημα της εποχής μας. Σε όλες τις χώρες της Ε.Ε. υπάρχουν κοινωνικές τάξεις και στρώματα που έχουν πληγεί από την παγκοσμιοποίηση, τη νεοφιλελεύθερη απορρύθμιση των τελευταίων τριάντα ετών, την πρόσφατη οικονομική κρίση και τις πολιτικές λιτότητας και έχουν εξωθηθεί ή εγκαταλειφθεί στο περιθώριο, χωρίς προοπτική κοινωνικής ένταξης ή βελτίωσης της κατάστασής τους. Ιδιαίτερα οι νέοι, για πρώτη φορά στη σύγχρονη ιστορία, έχουν χειρότερες επαγγελματικές και οικονομικές προοπτικές από τους γονείς τους, παρά την υψηλότερη μόρφωσή τους.
Δεύτερον, μαζί με τις πολιτικές λιτότητας, οι ανισότητες στην αγορά εργασίας ευθύνονται για την καθήλωση της ζήτησης σε χαμηλά επίπεδα, αποτελώντας τροχοπέδη για την είσοδο των οικονομιών σε σταθερή αναπτυξιακή τροχιά.
Τρίτον, οι μεγάλες οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες βρίσκονται στον πυρήνα της κρίσης της δημοκρατίας, εφόσον αποτελούν τον κύριο ερμηνευτικό παράγοντα της κρίσης πολιτικής εκπροσώπησης μεγάλης μερίδας των λαϊκών στρωμάτων και των μεσαίων τάξεων σε πολλές χώρες της Ε.Ε. από τις συστημικές πολιτικές δυνάμεις και κόμματα.
Τέταρτον, οι μεγάλες ανισότητες εντός και μεταξύ των κρατών-μελών της Ε.Ε. συνδέονται με την κρίση νομιμοποίησης της ιδέας και του σχεδίου της ενωμένης Ευρώπης, που στηρίζεται στις αρχές της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής και σύγκλισης. Η ψήφος του αγγλικού λαού υπέρ του Brexit είναι το πιο ακραίο παράδειγμα της κρίσης νομιμοποίησης, αλλά η ιδέα ότι η Ε.Ε. είναι οδοστρωτήρας των εργατικών και κοινωνικών κατακτήσεων των λαών της ή μια δύναμη επιβολής εξωτερικών καταναγκασμών με αρνητικές συνέπειες για την ευημερία τους βρίσκει απήχηση σε πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού των ευρωπαϊκών χωρών.
Η καταπολέμηση των ανισοτήτων αποτελεί μείζονα πρόκληση για την Αριστερά, δεδομένου ότι ο αγώνας για την ισότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη είναι συνυφασμένος με τις αξίες και το όραμά της για την κοινωνική απελευθέρωση και τους αγώνες του εργατικού κινήματος και των άλλων κοινωνικών κινημάτων που ιστορικά περιόρισαν τις ανισότητες σε όλες τις καπιταλιστικές χώρες πριν και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Για την ευρωπαϊκή Αριστερά και τις προοδευτικές δυνάμεις που δίνουν σήμερα τη μάχη των ευρωεκλογών, η αντιμετώπιση των ανισοτήτων παραπέμπει στο συνολικό πολιτικό τους σχέδιο επανίδρυσης της Ε.Ε., με διεύρυνση και κατοχύρωση κοινωνικών δικαιωμάτων και στόχο την κοινωνική ολοκλήρωση της Ε.Ε., ριζική αναθεώρηση της θεσμικής αρχιτεκτονικής και της οικονομικής διακυβέρνησης της ευρωζώνης, αλλαγή οικονομικής πολιτικής και αναπτυξιακού παραδείγματος, έλεγχο του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος και διαμόρφωση δίκαιων κανόνων διεθνούς εμπορίου.
Τέλος, επειδή το κοινωνικό ζήτημα και το ζήτημα της δημοκρατίας είναι αλληλένδετα, η καταπολέμηση των ανισοτήτων προϋποθέτει τον εκδημοκρατισμό των θεσμών της Ε.Ε. και την αναζωογόνηση των συνδικάτων και των προοδευτικών κομμάτων και οργανώσεων, των οποίων η ήττα, η κρίση και η μετάλλαξη επέτρεψαν την άνοδο του νεοφιλελευθερισμού και την έκρηξη των ανισοτήτων.
*Η Μαρία Καραμεσίνη είναι καθηγήτρια Οικονομικών Παντείου Πανεπιστημίου, προέδρος και διοικήτρια ΟΑΕΔ
