Ξεκινώντας από το οικονομικό περιβάλλον, σημειώνεται ότι η παρουσία του τραπεζικού τομέα στην Ελλάδα αυξήθηκε σημαντικά πριν από την κρίση του δημοσίου χρέους, που εκδηλώθηκε το 2010, ενώ η ταχεία συρρίκνωση της οικονομίας στη συνέχεια συνέτεινε στη διατήρηση της παρουσίας αυτής. Ετσι, το ενεργητικό των τεσσάρων μεγαλύτερων τραπεζών – των λεγόμενων ‘συστημικών’ - αυξήθηκε από το 144% του ΑΕΠ το 2005 στο 228% το 2010, ενώ τον Αύγουστο 2015 ήταν ίσο με το 221%.
Η μεγάλη αυτή παρουσία του τραπεζικού τομέα εγκυμονεί κινδύνους για το σύνολο της οικονομίας, που φάνηκαν καθαρά το προηγούμενο καλοκαίρι, αλλά και για τις ίδιες τις τράπεζες, η λειτουργία των οποίων επηρεάζεται άμεσα από τις επιδόσεις της οικονομίας. Για παράδειγμα, τόσο οι χορηγήσεις δανείων, όσο και οι καταθέσεις αυξάνονταν σταθερά έως το 2009. Οι αυξητικοί αυτοί ρυθμοί έγιναν αρνητικοί το 2010 και παραμένουν αρνητικοί μέχρι σήμερα. Επί πλέον, ένα μεγάλο μέρος των δανείων – σήμερα 33% - έχουν καταστεί ‘κόκκινα’, δηλ. δεν εξυπηρετούνται.
Τον φαύλο κύκλο των αρνητικών επιδράσεων μεταξύ των τραπεζών και της οικονομίας επιχειρεί να σπάσει η νεοσύστατη Τραπεζική Ενωση και ειδικότερα το καθεστώς για την αναδιάρθρωση και εξυγίανση των τραπεζών, το οποίο έχει ενσωματωθεί στον ν. 4334/2015 και θα τεθεί σε εφαρμογή την 1/1/2016. Σύμφωνα με το καθεστώς αυτό, προκειμένου να ενισχυθεί από το κράτος μια τράπεζα που κρίνεται βιώσιμη, καλούνται πρώτα οι ενδιαφερόμενοι – μέτοχοι, ομολογιούχοι και μεγαλοκαταθέτες (άνω των €100.000) – να συμμετάσχουν στο κόστος εξυγίανσης, αποδεχόμενοι κούρεμα (bail-in) της δικής τους συμμετοχής στην τράπεζα και ακολουθεί η κρατική βοήθεια.
Κεντρικός όρος της συμφωνίας που επιτεύχθηκε με τους πιστωτές της χώρας τον Ιούλιο 2015 ήταν η ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών. Η ΕΚΤ έκρινε τη βιωσιμότητα των τεσσάρων μεγάλων τραπεζών στη βάση παραδοχών για τις εξελίξεις της οικονομίας, ενώ οι μέτοχοι και οι ομολογιούχοι των τραπεζών κλήθηκαν να επωμιστούν μέρος του βάρους της ανακεφαλαιοποίησης, όπως κι έγινε. Από το κούρεμα εξαιρέθηκαν οι καταθέτες ποσού άνω των €100.000, κυρίως επιχειρήσεις, καθώς και φυσικά πρόσωπα. Η εξαίρεση αυτή δεν θα είναι δυνατή μετά την 1/1/2016 και τη θέση σε εφαρμογή του ν. 4334/2015.
Η διακριτική ευχέρεια, την οποία άσκησε τόσο η ΕΚΤ, όσο και η κυβέρνηση δημιούργησε τη δική της δυναμική, αφού επέβαλε στενά χρονικά περιθώρια για την ολοκλήρωση της διαδικασίας ανακεφαλαιοποίησης. Στο πλαίσιο αυτό γίνεται αντιληπτή η αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου (AMK) των τραπεζών μέσω της διαδικασίας ανοίγματος προσφορών (book building), η οποία είναι ταχύτερη σε σχέση με εκείνη μέσω του χρηματιστηρίου.
Η συμπίεση του χρόνου και η ταυτόχρονη διενέργεια ΑΜΚ των τεσσάρων μεγάλων τραπεζών, αλλά και πολλών ευρωπαϊκών τραπεζών την περίοδο αυτή, όπως θα αναμενόταν, δημιούργησε συνθήκες υπερπροσφοράς, πιέζοντας προς τα κάτω τις τιμές των μετοχών.
Την τάση αυτή εξάλλου ενίσχυσε και το γεγονός ότι το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, το οποίο κατείχε το μεγαλύτερο μέρος των μετοχών των τραπεζών αυτών, ήταν υποχρεωμένο να τις διακρατήσει έως το 2017, προκαλώντας έτσι τεχνητή έλλειψη τα προηγούμενα χρόνια.
Η ανακεφαλαιοποίηση προσέλκυσε το ενδιαφέρον ιδιωτών επενδυτών, οι οποίοι απορρόφησαν μεγάλο μέρος των νέων μετοχών. Ως αποτέλεσμα, η κρατική βοήθεια περιορίστηκε σε €5,7 δις έναντι αρχικής πρόβλεψης περίπου €10. Το στοιχείο αυτό αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα αν λάβουμε υπόψη ότι η στήριξη των τραπεζών μεταξύ 2008-2014 έχει ήδη επιβαρύνει το ελληνικό δημόσιο με ποσό ίσο προς το 22% του ΑΕΠ, ενώ αντιστοιχεί στο ένα-πέμπτο της αύξησης του δημοσίου χρέους το διάστημα αυτό.
Ο συνδυασμός της πτώσης της τιμής των μετοχών και της αύξησης της συμμετοχής των ιδιωτών, οδήγησε σε μείωση της συμμετοχής του ΤΧΣ στο μετοχικό κεφάλαιο των τραπεζών - της ALPHA από 66,2% σε 11,01%, της Eurobank από 35,41% σε 2,38%, της Εθνικής από 57,24% σε 40,39% και της Πειραιώς από 66,93% σε 26,42%. Το μειωμένο όμως ποσοστό συμμετοχής του ΤΧΣ αντισταθμίζει η αναβάθμιση του ρόλου του έναντι των τραπεζών και της ισχυρότερης παρουσίας του δημοσίου στη λειτουργία του.
Συγκεκριμένα, οι νέες μετοχές του ΤΧΣ έχουν πλήρες δικαίωμα ψήφου και κατά συνέπεια το Ταμείο νομιμοποιείται να παρεμβαίνει ουσιαστικά στη διοίκηση των τραπεζών. Εξάλλου, με το νέο νόμο οι τράπεζες υφίστανται για πρώτη φορά αξιολόγηση των διοικητικών τους στελεχών. Επίσης, το ΤΧΣ απέκτησε μετατρέψιμες ομολογίες υψηλής απόδοσης, τις οποίες οι τράπεζες καλούνται να εξυπηρετήσουν με αυστηρούς όρους. Επί πλέον, οι τράπεζες υποχρεώνονται να υπογράψουν συμφωνητικά με το ΤΧΣ, με τα οποία θα δίνουν αναφορά για τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια, για τις αποδοχές, για τις χορηγήσεις, κλπ. Τέλος, το ίδιο το ΤΧΣ θα λειτουργήσει με ενισχυμένη την παρουσία του δημοσίου σε σχέση με το παρελθόν.
Συνολικά, ούτε το υψηλό ποσοστό που κατείχε το δημόσιο μέσω του ΤΧΣ το προηγούμενο διάστημα συνεπαγόταν την άσκηση ουσιαστικού ελέγχου, δεδομένου ότι δεν διέθετε δικαίωμα ψήφου σε μια σειρά σημαντικά ζητήματα και ότι η διοίκηση παρέμενε στους ιδιώτες μετόχους της μειοψηφίας, ούτε η μείωση του ποσοστού της συμμετοχής του σήμερα συνεπάγεται την απαξίωσή του. Αντίθετα, οι νέες αρμοδιότητες και τρόπος λειτουργίας του ΤΧΣ προσφέρουν τη δυνατότητα άσκησης ουσιαστικού ελέγχου των τραπεζών και της συμβολής τους στην πολυπόθητη οικονομική ανάπτυξη.
*H Μαρίκα Φραγκάκη είναι μέλος της Πολιτικής Γρμματείας του ΣΥΡΙΖΑ και υπεύθυνη Τμήματος Οικονομικής Πολιτικής
