Τα πλήρη αποτελέσματα της έρευνας μπορείτε να τα βρείτε στον ιστότοπο του διοργανωτή, εγώ εδώ θα μεταφέρω τα σημαντικότερα στοιχεία. Είπα ήδη ότι τα αποτελέσματα συζητήθηκαν αρκετά, αλλά σκέφτηκα πως δεν βλάφτει να τα συζητήσουμε κι εδώ, αφού μάλιστα το ιστολόγιο, σύμφωνα με την προμετωπίδα του είναι “για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και όλα τ’ άλλα”. Μάλιστα, στην αρχή είχα σκεφτεί να βάλω χτες το σημερινό άρθρο, μια και τα λογοτεχνικά τα θέματα συνήθως τα βάζουμε τις Κυριακές, όμως τελικά προτίμησα να το δημοσιεύσω σήμερα, αφού δεν είναι αμιγώς φιλολογικό, θαρρώ, το θέμα -κι έπειτα, κάποιοι φίλοι του ιστολογίου δεν έχουν πρόσβαση στο Διαδίκτυο κυριακάτικα.

Λοιπόν, όπως μπορείτε να δείτε στη σελίδα που παραπέμπω, οι διοργανωτές της “έρευνας” (το βάζω σε εισαγωγικά επειδή δεν ξέρω αν θα διάλεγα αυτή τη λέξη) ζήτησαν από 120 λογοτέχνες να δηλώσουν “να δηλώσουν τα 20 βιβλία [της νεοελληνικής λογοτεχνίας] που αξιολογεί ο καθένας ως τα καλύτερα, σύμφωνα πάντα με τις αναγνωστικές προτιμήσεις τους, την κρίση τους για την επιρροή που άσκησαν ή άλλα κριτήρια που καθορίζουν τις επιλογές τους. Στα βιβλία αυτά μπορούσαν να περιλαμβάνονται τίτλοι πεζογραφίας, μυθιστορήματα ή διηγήματα, ποιητικές συλλογές (μεμονωμένες, συγκεντρωτικές ή άπαντα) και θεατρικά έργα”.

Με τον όρο “νεοελληνική λογοτεχνία” οι διοργανωτές εννοούσαν βιβλία “των δύο τελευταίων αιώνων (1813-2013)”. Απ’ όσο ξέρω, το 1813 δεν είναι κάποιο ορόσημο, απλώς απέχει 200 χρόνια από σήμερα (δηλαδή απείχε όταν έγινε η έρευνα).

Λοιπόν, οι 120 λογοτέχνες επιλέξανε τα εξής 100 βιβλία, που δίνονται με αλφαβητική σειρά βάσει του επωνύμου του συγγραφέα τους, και όχι με σειρά ψήφων επειδή, όπως λένε οι διοργανωτές, δεν θέλησαν να θέσουν συγγραφείς και βιβλία σε «ανταγωνισμό», αλλά «να καταδειχτούν προτιμήσεις, επιρροές, τάσεις, τροφοδοτώντας τη συζήτηση που αφορά το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της ελληνικής λογοτεχνίας»:

Θέλω καταρχάς να πω ότι παρόμοιες ψηφοφορίες είναι από τερπνές έως  χρήσιμες, δεν βλάφτουν και ίσως να ωφελούν -αν όχι τίποτε άλλο, μας δίνουν την αφορμή να συλλογιστούμε ποια βιβλία δεν έχουμε διαβάσει και ίσως να πάρουμε την απόφαση να διαβάσουμε κάποιο από τα βιβλία του καταλόγου. Οπότε, σε πρώτο επίπεδο είναι χρήσιμος ο κατάλογος, όπως χρήσιμες είναι και πολλές άλλες παρόμοιες λίστες που έχουν προκύψει από κάποιας μορφής ψηφοφορία, όσο κι αν, πρέπει να πω, εμένα προσωπικά με φέρνει σε φοβερή αμηχανία η ερώτηση “Ποιο είναι το αγαπημένο σου [τραγούδι, βιβλίο, ταινία κτλ. καλλιτέχνημα]“. (Βέβαια, αν μου πείτε να σας δηλώσω περισσότερα από ένα η αμηχανία κάπως ξεπερνιέται).

Ωστόσο, στα επόμενα θα διατυπώσω ορισμένες ενστάσεις και παρατηρήσεις για την συγκεκριμένη έρευνα/ψηφοφορία, ίσως επειδή γερνάω και γίνομαι γκρινιάρης ίσως επειδή η έρευνα έγινε τσαπατσούλικα.

Αν όχι με την πρώτη, αλλά πάντως με τη δεύτερη ματιά βλέπει κανείς ότι υπάρχει ένα πρόβλημα με τον κατάλογο των 100 βιβλίων, διότι περιλαμβάνει κατά κάποιο τρόπο μήλα και πορτοκάλια. Εννοώ ότι, όπως ήταν ίσως αναπόφευκτο, οι διοργανωτές δεν μπόρεσαν να κάνουν τη διάκριση ανάμεσα σε βιβλία και σεέργα, καθώς και ανάμεσα σε μεμονωμένα έργα και συγκεντρωτικές εκδόσεις.

Έτσι, στον κατάλογο βλέπουμε μερικά παράδοξα φαινόμενα, ιδίως σε περιπτώσεις ποιημάτων και διηγημάτων, ή πιο σωστά ποιητών και διηγηματογράφων. Έτσι, για παράδειγμα, βλέπουμε ότι από τον Παπαδιαμάντη επιλέχτηκαν αφενός τα Άπαντα και αφετέρου η Φόνισσα -όμως, η Φόνισσα περιλαμβάνεται στα Άπαντα! Παρομοίως, από τον Βιζυηνό διαλέχτηκαν “Το αμάρτημα της μητρός μου”, “Το μόνον της ζωής του ταξίδιον” και “Νεοελληνικά διηγήματα” -κι όμως, τα δύο πρώτα έργα περιλαμβάνονται στο τρίτο βιβλίο. Ίδια περίπτωση και στον Ελύτη, ο οποίος αντιπροσωπεύεται με 4 τίτλους, οι 3 από τους οποίους περιλαμβάνονται στη συγκεντρωτική έκδοση (“Ποιήματα 1911-1996″), καθώς και στον Σεφέρη, που επίσης αντιπροσωπεύεται με τέσσερα βιβλία του, από τα οποία το ένα (Ποιήματα) περιέχει τα άλλα τρία. Ανεξήγητα βρίσκω τα αποτελέσματα σχετικά με τον Καρυωτάκη, όπου επιλέχτηκε όχι μόνο η συγκεντρωτική έκδοση “Ποιήματα και πεζά” και η συλλογή “Ελεγεία και σάτιρες” (που περιέχεται βέβαια στη συγκεντρωτικήν έκδοση), αλλά και η συλλογή “Νηπενθή” -προφανώς κάποιοι ήθελαν να ψηφίσουν “πολύ” Καρυωτάκη. Παρόμοια περίπτωση και στον Καβάφη, με “Άπαντα” αλλά και “Τα ποιήματα” (με τη διευκρίνιση ότι εννοείται το “σώμα” ποιημάτων που προέκρινε ο ίδιος), αλλά και στον Σολωμό, πάλι με “Άπαντα” αλλά και “Ελεύθερους Πολιορκημένους” και “Γυναίκα της Ζάκυθος” -εδώ έχει κάποια δικαιολογία η χωριστή μνεία της “Γυναίκας” διότι δεν περιλαμβάνεται στην πρώτη έκδοση των Απάντων του Σολωμού, αλλά από την άλλη, δεδομένου ότι οι εκδόσεις του Σολωμού είναι πολλές και πολύ διαφορετικές η μία από την άλλη απορώ ποιο βιβλίο προτιμήθηκε.

Μια συνέπεια αυτών των επικαλύψεων είναι ότι ο κατάλογος των 100 βιβλίων στην πραγματικότητα είναι μικρότερος, ιδίως αν λάβουμε υπόψη ότι πολλά από αυτά τα μεμονωμένα έργα δεν μπορεί κανείς να τα βρει σε μορφή αυτοτελούς βιβλίου, πράγμα που συμβαίνει με τις επιμέρους συλλογές του Σεφέρη ή βέβαια με τα “Ποιήματα” του Καβάφη, και πιθανώς με τα διηγήματα του Βιζυηνού. Αν και έχει ένα φιλολογικό ενδιαφέρον ποιες συλλογές θεωρούνται σημαντικότερες από το έργο ενός ποιητή, από τη σκοπιά της βιβλιοφιλίας και της διάδοσης του βιβλίου είναι κρίμα που δεν μπήκαν κάποια άλλα βιβλία στον “κανόνα” των 100 αντί για τα “διπλοθεσίτικα”.

Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι αλλού ψηφίζονται “βιβλία” και αλλού “έργα”. Όπως είπα, μερικά έργα δεν βρίσκονται σήμερα σε μορφή αυτοτελούς βιβλίου, και μάλιστα, αν δεν κάνω λάθος, η Αυλή των θαυμάτων του Καμπανέλλη μάλλον δεν κυκλοφόρησε ποτέ σε μορφή αυτοτελούς βιβλίου, αλλά συμπεριλήφθηκε στον τόμο Θέατρο Α’ μαζί με την Ηλικία της νύχτας και την Έβδομη μέρα της δημιουργίας -και η Βιβλιονέτ επιβεβαιώνει την υποψία μου, τουλάχιστον για τρέχουσες εκδόσεις. Κι αν είναι έτσι, είναι κάπως σόλοικο σε έναν διαγωνισμό για βιβλία να ψηφίζεται ένα… μη βιβλίο.

Και αφού ο διαγωνισμός έγινε για βιβλία -και όχι για έργα- μου φαίνεται απίστευτο που λείπει από τα “100 βιβλία” ένα βιβλίο που άσκησε επί πολλές δεκαετίες τεράστια επιρροή στην ελληνική πνευματική ζωή. Εννοώ φυσικά την Ποιητική ανθολογία του Ηρακλή Αποστολίδη. Ίσως να μην το σκέφτηκαν οι ψηφοφόροι επειδή είχαν στο νου τους έργα και συγγραφείς, αλλά αφού ψήφισαν βιβλία η έλλειψη μου φαίνεται ακατανόητη και η μόνη εξήγηση που βρίσκω είναι ότι το έκριναν “εκτός συναγωνισμού” ως συλλογικό έργο.

Για τα μυθιστορήματα πάντως δεν υπάρχει κανένα τεχνικό πρόβλημα, σαν κι αυτό που επισημάναμε για τα ποιήματα ή σε μικρότερο βαθμό για τα διηγήματα. Κι αν είναι να κρίνω το περιεχόμενο του καταλόγου των 100, θα παρατηρήσω ότι γέρνει κάπως προς τα νεότερα βιβλία. Όχι τα νεότατα, αφού νομίζω πως λείπουν εντελώς τα βιβλία του 21ου αιώνα (κοιτάξτε τον κατάλογο, δεν πρέπει να υπάρχει κανένα που να πρωτοεκδόθηκε στον αιώνα μας), κάτι που είναι μάλλον αναμενόμενο, αλλά πάντως έχω την αίσθηση πως υπεραντιπροσωπεύονται τα βιβλία που βγήκαν μετά τη μεταπολίτευση, ας πούμε. Μπορεί όμως να κάνω και λάθος.

Και βέβαια, κανείς δεν πρόκειται να συμφωνήσει ολοκληρωτικά με έναν κατάλογο 100 βιβλίων, είναι απολύτως αναμενόμενο όλοι μας να θεωρήσουμε ότι κακώς λείπει το τάδε βιβλίο και κακώς μπήκε το δείνα -άλλωστε ο κατάλογος των 100 είναι συγκερασμός από τις προτιμήσεις των 120 συγγραφέων που ρωτήθηκαν, όχι προσωπική προτίμηση κάποιου ή κάποιων.

Οπότε, σκέφτομαι να σας προτείνω το εξής. Στα σχόλια (πέρα από ό,τι άλλο θέλετε, φυσικά) να δηλώσετε 1 ή το πολύ 2-3 βιβλία που κατά τη γνώμη σας είναι σκανδαλώδες που λείπουν από τον κατάλογο των 100. Και αντίστροφα 1-3 βιβλία που κατά τη γνώμη σας είναι σκανδαλώδες (ή έστω σας προκάλεσε μεγάλη έκπληξη) ότι περιλαμβάνονται στον κατάλογο των 100 καλύτερων νεοελληνικών βιβλίων.

Εγώ, είπα τα δικά μου, αλλά ας τα ξαναδιατυπώσω συμπληρώνοντάς τα. Θεωρώ ανεξήγητο ότι λείπει η Ανθολογία του Αποστολίδη, αλλά ίσως τέθηκε εκτός συναγωνισμού. Κατά τα άλλα, με εντυπωσίασε που δεν είδα την Αληθινή απολογία του Σωκράτη, του Βάρναλη, που βρίσκω ότι η δημοτική του είναι η τελειότερη που γράφτηκε ποτέ. Δεν με εντυπωσίασε που δεν είδα τον Θανάση Διάκο του Βαλαωρίτη ή τα ποιήματα του Σουρή, διότι δεν είναι της μόδας οι ποιητές αυτοί, αν και εξακολουθούν να έχουν μεγάλη απήχηση στον κόσμο, ιδίως ο Σουρής. Όσο για βιβλία που κακώς συμπεριλήφθηκαν, είπα για τα Νηπενθή του Καρυωτάκη, παρόλο που τον αγαπώ πολύ. Κατά κοινήν ομολογία, τα Νηπενθή σχεδόν θα μπορούσαν να λείπουν και δεν θα άλλαζαν πολλά στην εικόνα που έχουμε για τον Καρυωτάκη εικόνα η οποία οφείλει σχεδόν τα πάντα στα Ελεγεία και Σάτιρες και στα τελευταία ποιήματα (Πρέβεζα).

Περιμένω όμως τη δική σας γνώμη.

Σαν υστερόγραφο, προσθέτω ότι σχεδόν ταυτόχρονα ανακοινώθηκαν και τα αποτελέσματα μιας διαδικτυακής δημοσκόπησης για τα καλύτερα νεοελληνικά ποιήματα, όπου βέβαια ψήφισε το κοινό και όχι κάποιοι λογοτέχνες, με βάση έναν αρκετά εκτενή κατάλογο από 170 ποιήματα, που τον είχε καταρτίσει ο ιστολόγος (ο οποίος πρέπει να είναι Κύπριος, διότι είδα ότι οι κουμπάροι αντιπροσωπεύονται αρκετά καλά). Αυτή είναι μια άλλη προσέγγιση, αφού οι επιλογές είναι περιορισμένες, πάντως έχει το ενδιαφέρον της, και ίσως κάποτε το επιχειρήσουμε κι εδώ, αν και με κάπως διαφορετική μορφή που έχω στο νου μου.