Τι έρχεται στο μυαλό μας όταν αναφέρουμε την λέξη "πολιτισμός"; Μια συναυλία με ένα γνωστό όνομα, μια θεατρική παράσταση, μία έκθεση ζωγραφικής; Γιατί μας αφορά; Ακόμα περισσότερο γιατί μας αφορά στην πόλη μας, στις γειτονιές, ειδικά την εποχή που είναι τόσο εύκολο να δούμε σε ζωντανή αναμετάδοση το μεγαλύτερο όνομα από οποιοδήποτε μέρος του πλανήτη στο σαλόνι του σπιτιού μας μέσα από το διαδίκτυο ή απλώς να πάμε στο πλησιέστερο ιδιωτικό χώρο πολιτισμού οπουδήποτε στο λεκανοπέδιο. Θα μου πείτε, η ζωντανή εμπειρία είναι πολύ ανώτερη από την οθόνη ενός λάπτοπ και πολλές φορές τα εισιτήρια είναι πολύ ακριβά και μία έξοδος μπορεί να είναι πολυτέλεια. Είναι, όμως, μόνο οικονομικοί οι λόγοι; Και για να πάμε κι ένα βήμα πιο πέρα, η σχέση ενός πολίτη με τον πολιτισμό είναι μόνο μία σχέση καταναλωτή-προϊόντος;
Η εικόνα που έχουμε για τον πολιτισμό σε επίπεδο αυτοδιοίκησης συνήθως εξαντλείται σε καλοκαιρινά φεστιβάλ στα οποία συμμετέχουν καλλιτέχνες σε περιοδείες, που οργώνουν την Ελλάδα. Καθόλου ευκαταφρόνητο, ειδικά όταν γίνεται με ελεύθερη είσοδο ή με χαμηλό εισιτήριο και οι δημότες μπορούν να δουν μία παράσταση χωρίς κόστος και δίπλα στο σπίτι τους. Επίσης ιδιαίτερα επικερδές. Ένα ολόκληρο σύστημα καλλιτεχνών, μάνατζερς, υπεύθυνων επιλογής στα γραφεία του δήμου κινεί χρήμα άλλοτε με διαφανείς, άλλοτε με λιγότερο διαφανείς διαδικασίες. Τονώνεται και η τοπική αγορά από περίπτερα μέχρι ταβέρνες και, φαινομενικά, είναι μία κατάσταση που τους συμφέρει όλους.
Φαινομενικά. Τα φεστιβάλ-φασόν προσφερουν φτηνό και προσιτό θέαμα, αλλά δεν αφήνουν τίποτα στην πόλη. Ο πολιτισμός δεν είναι μόνο μία αφορμή να κινηθεί η αγορά. Είναι πρωτίστως κάτι που εκφράζει την κοινότητα. Ακόμα καλύτερα: είναι κάτι που δημιουργεί κοινωνική συνοχή, κάτι που επιδρά δραστικά στην κοινότητα. Μία πόλη δεν είναι απλώς το σύνολο όσων περιέχονται μέσα σε συγκεκριμένα πολεοδομικά όρια. Είναι κοινές μνήμες, κοινή ιστορία, κοινοί προβληματισμοί, είναι οι συνθέσεις και οι αντιθέσεις τους. Και κάτι ακόμα σπουδαιότερο, είναι η δημιουργική συνύπαρξη των πολιτών.
Λέμε συχνά ότι ο πολιτισμός και η παιδεία πηγαίνουν μαζί. Ότι το αν κάποιος παρκάρει πάνω σε ράμπα αναπήρων δείχνει "έλλειψη παιδείας". Τι εννοούμε; Ότι αν ακούς κάθε μέρα τις εννέα συμφωνίες του Μπετόβεν ή αν έχεις διαβάσει όλο το "Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο" δεν θα πετάξεις τα σκουπίδια σου έξω από τον κάδο; Όχι, βέβαια. Δεν είναι η λειτουργία του καταναλωτή, του κοινού αν θέλουμε να μην είμαστε πολύ κυνικοί, που προσφέρει αυτού του είδους την παιδεία. Είναι η συμμετοχή.
Το 1975 το Καράκας της Βενεζουέλας ήταν ένα πολύ επικίνδυνο μέρος, ειδικά για τα παιδιά. Η παιδική φτώχια είχε εκτοξευθεί και οι συμμορίες ήταν ο μόνος τρόπος να ζήσει (και να πεθάνει) ένα παιδί στις φαβέλες. Ένας μεγάλος οραματιστής, ο Jose Antonio Ambreu είχε μια ιδέα, που έμελλε να αποτελέσει την σωτηρία για χιλιάδες παιδια. Άνοιξε ένα ωδείο. Δεν ήταν, όμως, ένα ωδείο σαν αυτά που ξέρουμε, που έχουν και πολλοί δικοί μας δήμοι. Ήταν ένα ωδείο χωρίς δίδακτρα, που είχε όργανα για τα παιδιά και που δεν έκανε ατομικά μαθήματα, αλλά τα παιδιά μάθαιναν καθώς έπαιζαν μουσική δίπλα σε άλλα παιδιά πιο μεγάλα, πιο προχωρημένα, γινόταν όλα μια ομάδα, αναλάμβαναν μία ευθύνη απέναντι στους υπόλοιπους, δεν είχε σημασία η καταγωγή, το χρώμα ή η οικονομική κατάσταση του διπλανού, μόνο το ότι έπαιζαν μαζί μουσική. Η ιδέα φαινόταν τρελή. Πώς να πείσεις τα παιδιά να αφήσουν τις συμμορίες στις φτωχογειτονιές και να μπουν σε ένα ωδείο να παίζουν κλασσική μουσική; Κι όμως, η επιμονή και το όραμα του Ambreu απέδωσαν και το El Systema όπως είναι διεθνώς γνωστό το σύστημά του, αποτελεί παγκόσμιο παράδειγμα της ευεργετικής επίδρασης του πολιτισμού στις εξαθλιωμένες γειτονιές, μία περίπτωση που ο πολιτισμός έσωσε κυριολεκτικά ζωές.
Είναι ένα μόνο, αλλά όχι το μοναδικό παράδειγμα του πώς μπορεί ο πολιτισμός να λειτουργήσει στην κατεύθυνση της ισχυροποίησης του κοινωνικού ιστού, να διαμορφώσει κοινωνίες με σεβασμό και ανεκτικότητα, πολίτες που αντιλαμβάνονται την δύναμη αλλά και την ευθύνη της συλλογικής προσπάθειας. Οι επτανήσιοι θα αναγνωρίσουν στο El Systema μεγάλες ομοιότητες με τον τρόπο λειτουργίας των φιλαρμονικών, το ελληνικό παράδειγμα πολιτισμού από και προς την κοινωνία. Δεν είναι, φυσικά, μόνο η μουσική, αλλά και το θέατρο, ο χορός, τα εικαστικά. Αυτή είναι μία σημαντική κατεύθυνση στον σχεδιασμό πολιτιστικής πολιτικής. Όχι αντιθετικά προς τις επαγγελματικές πολιτιστικές δράσεις, κάθε άλλο. Ως μία διαφορετική στόχευση.
Τι έρχεται στο μυαλό μας, λοιπόν, όταν αναφέρουμε την λέξη "πολιτισμός"; Χαρούμενες γειτονιές, συνύπαρξη, κοινωνία, ζωή.
* Η Μαργαρίτα Συγγενιώτου είναι λυρική τραγουδίστρια, συνδικαλίστρια και υποψήφια δημοτική σύμβουλος στον Δήμο Αθηναίων με την "Ανοιχτή Πόλη"
