Τον δημοψηφισματικό χαρακτήρα έδωσε στην αναμέτρηση ο επί σχεδόν 12 χρόνια πρωθυπουργός και πλέον από πέρσι Πρόεδρος της Δημοκρατίας Tayyip Erdoğan, ο οποίος επιμένει στην αναθεώρηση του Συντάγματος, ώστε το πολίτευμα να καταστεί και τύποις προεδρικό. Πρόκειται για μία επιδίωξη, η οποία στην πράξη αποτυπώνει τη βούληση του Erdoğan να εξαλείψει οποιονδήποτε φραγμό, θεσμικό ή άλλο, στην εξουσία του. Το αποτυπώνει αυτό το ότι οι μαζικές αντικυβερνητικές διαδηλώσεις του 2013 απαντήθηκαν με αμείλικτη καταστολή και οι κατοπινές καταγγελίες για διαφθορά του πρωθυπουργικού περιβάλλοντος με μαζικές εκκαθαρίσεις στη Δικαιοσύνη και την Αστυνομία – επιπλέον οι επιχειρηματικοί όμιλοι που δεν θεωρούνται “φίλιοι” πολιτικώς τελούν υπό πολιορκία, ενώ οι διεθνείς καταγγελίες για το επίπεδο των ελευθεριών στην Τουρκία αντιμετωπίζονται ως συνωμοσία του “λόμπι των επιτοκίων”.
Μέχρι τώρα, ο Erdoğan κατάφερνε να κερδίζει αβρόχοις ποσί κάθε δοκιμασία στην κάλπη. Πρόκειται για μία “πολιτική μηχανή”, που γνωρίζει πώς να αξιοποιεί πολιτικά το θρησκευτικό αίσθημα των μαζών και πώς να συναρπάζει τη “βαθιά Τουρκία” που επί δεκαετίες ένιωθε περιθωριοποιημένη από τα “παλιά τζάκια”. Γνωρίζει επίσης πώς να ανεβάζει, όποτε πρέπει, τους τόνους της αντιπαράθεσης, πολώνοντας τα πνεύματα προς όφελός του, και πώς να “στρατολογεί” τον έναν αντίπαλό του εις βάρος του άλλου: το δίκτυο του ιεροκήρυκα Fethullah Gülen στη Δικαιοσύνη αξιοποιήθηκε για το ξεδόντιασμα του “βαθέως κράτους” με υποθέσεις, όπως η Ergenekon, αλλά τώρα οι άλλοτε κατηγορούμενοι απελευθερώνονται, προκειμένου η στρατιωτική ελίτ να δώσει τις ευλογίες της στην εξάρθρωση του νέου εχθρού – του “παράλληλου κράτους” των υπό δυσμένεια γκιουλενικών. Ομοίως, μολονότι ο Erdoğan δεν φοβάται τα εθνικιστικά ξεσπάσματα, όταν απειλούνται διαρροές του εκλογικού του ακροατηρίου προς τα δεξιά, επένδυσε με τόλμη στον διάλογο με τον έγκλειστο ηγέτη του ΡΚΚ Abdullah Öcalan, ώστε να συνδιαμορφώσει τη “νέα Τουρκία” σε συνεργασία με το κουρδικό στοιχείο.
Η “περικύκλωση” του παλαιού κατεστημένου έμοιαζε πλήρης. Όμως η ανατροπή ήρθε ακριβώς από τα νοτιοανατολικά.
Ο παράγων HDP
Με όραμα μια “πλουραλιστική” εικόνα της αυριανής Τουρκίας, στο πνεύμα των διαδηλώσεων του Πάρκου Gezi, το φιλοκουρδικό Κόμμα Ειρήνης και Δημοκρατίας (BDP) μετασχηματίστηκε στο ευρύτερο Δημοκρατικό Κόμμα των Λαών (HDP) και πήρε το ρίσκο, αντί της αναγόρευσης μεμονωμένων υποψηφίων (που μετά την εκλογή τους συγκροτούνται σε κοινοβουλευτική ομάδα, όπως συνέβαινε μέχρι τώρα) να αναμετρηθεί, ως πανεθνική πολιτική δύναμη, με το εξωφρενικό όριο κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης του 10%. Το 9,7% της λαϊκής ψήφου που απέσπασε στις προεδρικές εκλογές του Αυγούστου, με αντίπαλό τον Erdoğan, ο χαρισματικός συμπρόεδρος του κόμματος, Selahattin Demirtaş, καταγράφοντας ορατά κέρδη σε περιφέρειες όπου μόλις στις δημοτικές εκλογές του Μαρτίου 2014 οι συνδυασμοί του HPD δεν είχαν καμία τύχη, ενθάρρυνε το τόλμημα. Άλλωστε, οι μεσανατολικοί τυχοδιωκτισμοί των κυβερνώντων, με κορυφαία στιγμή την έμμεση υποστήριξή τους προς τους τζιχαντιστές πολιορκητές της κουρδικής πόλης Κομπάνι της Συρίας, ενίσχυσαν την αποξένωση του κουρδικού στοιχείου.
Σε κλίμα έντασης
Ήδη η ατμόσφαιρα μυρίζει μπαρούτι. Η διπλή έκρηξη που προκάλεσε το θάνατο 2 ανθρώπων και τον τραυματισμό 184 άλλων μισή ώρα πριν από την εμφάνιση του Demirtaş στην κεντρική προεκλογική συγκέντρωση του HDP στο Ντιγιάρμπακιρ (οιονεί πρωτεύουσα του τουρκικού Κουρδιστάν) την προπαραμονή των εκλογών, ήρθε να κλιμακώσει σειρά άλλων επιθέσεων με στόχο το φιλοκουρδικό κόμμα. Τον προηγούμενο μήνα, η ζωή του Demirtaş παρ' ολίγο να τεθεί σε κίνδυνο από εκρήξεις βομβών στα γραφεία του HDP στα Άδανα και τη Μερσίνα, ενώ την Πέμπτη η προεκλογική συγκέντρωση του κόμματος στο Ερζουρούμ σημαδεύτηκε από επίθεση αντιδιαδηλωτών. Οι “συνήθεις ύποπτοι” του Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης αρνούνται οποιαδήποτε ανάμιξη – ενδεχομένως η απάντηση να πρέπει να αναζητηθεί στους χώρους του Hüda-Par, κουρδικής ισλαμιστικής οργάνωσης με παρακρατικό παρελθόν, που βρίσκεται σε βεντέτα με το HDP. Όσο για το επίσημο κράτος, αυτό αναλίσκεται είτε στις φραστικές αντιπαραθέσεις του Erdoğan με τον Demirtaş, διότι ο τελευταίος αρνήθηκε προεδρικό συλλυπητήριο τηλεφώνημα για την επίθεση στο Ντιγιάρμπακιρ, είτε στις προεκλογικές μαζικές συλλήψεις μελών της εκτός νόμου (και σχετικά αυτονομημένης) νεολαίας του ΡΚΚ στην Κωνσταντινούπολη και τα νοτιοανατολικά.
Ούτως ή άλλως, ο Erdoğan, κατά παράβαση του συνταγματικού του ρόλου, έχει αποδυθεί σε φρενήρη εκλογική καμπάνια υπέρ του κυβερνώντος Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ίσως γιατί ο πρωθυπουργός Davutoğlu δεν ενθουσιάζεται με την προοπτική κατάργησης του αξιώματός του...) και έχει καταστήσει το “άθεο” HDP κατεξοχήν στόχο των ρητορικών του επιθέσεων – φθάνοντας στο σημείο να μοιράζει μεταφράσεις του Κορανίου στην κουρδική γλώσσα.
Η εξήγηση αυτής της εστίασης είναι απλή: όλα τα κόμματα της τουρκικής αντιπολίτευσης αντιτάσσονται στην μετατροπή του πολιτεύματος σε προεδρικό. Όμως, δεδομένου του εκλογικού νόμου, μόνο η είσοδος του HDP στην Τουρκική Εθνοσυνέλευση μπορεί να ακυρώσει τα σχέδια του Erdoğan. Με αυτή την έννοια το κύριο ερώτημα του “δημοψηφίσματος” της 7ης Ιουνίου βρέθηκε άρρηκτα συνδεδεμένο με το παράπλευρο ερώτημα της διευθέτησης του Κουρδικού. Αν ο Erdoğan επιβεβαιώσει την πολιτική του κυριαρχία, μέσω του αποκλεισμού του HDP, το μέλλον της διαδικασίας διευθέτησης θα βρεθεί σε κίνδυνο. Αν πάλι, το στοίχημα του HDP αποδώσει, η Τουρκία ενδέχεται να βρεθεί αντιμέτωπη ακόμη και με αδυναμία σχηματισμού κυβέρνησης.
Η κοινοβουλευτική αριθμητική και οι τελευταίες δημοσκοπήσεις
Οι αριθμοί είναι εύγλωττοι. Από τις 550 έδρες της Εθνοσυνέλευσης το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) θα ήθελε ιδεωδώς να αποσπάσει τις 367, ώστε να αναθεωρήσει το σύνταγμα χωρίς να χρειαστεί να διοργανώσει δημοψήφισμα, ή έστω τις 330, ώστε να μην εξαρτάται στη διαδικασία αναθεώρησης από άλλο κόμμα. Κινδυνεύει όμως (αν το HDP υπερβεί το 10% αποσπώντας τουλάχιστον 60 έδρες) να μην εξασφαλίσει ούτε τις 300 έδρες, που αποτελούν συμβολικό-ψυχολογικό όριο – ίσως δε ούτε και τις 276 έδρες που χαρίζουν αυτοδυναμία.
Αποτελεί κοινό μυστικό ότι το κυβερνών κόμμα υφίσταται, παρότι διατηρεί ασυζητητί την πρώτη θέση, σταθερή φθορά τους τελευταίους μήνες – η οποία θα πρέπει αφενός να αποδοθεί στην κατάσταση της οικονομίας (βλ. ενδεικτικά την αύξηση της τιμής των τροφίμων, σε αντίθεση προς την διεθνή τάση) και αφετέρου στις συμμαχίες που συνάπτει το HDP στα νοτιοανατολικά, όπου ο μισός πληθυσμός μέχρι τώρα ψήφιζε το ΑΚΡ και τα λοιπά κόμματα είναι περιθωριοποιημένα. Όταν ο Erdoğan καταγγέλλει την “υποκρισία” του HDP που “στη μία περιφέρεια κατεβάζει έναν μουφτή και στην άλλη έναν δηλωμένα gay”, εικονογραφεί ακριβώς το μυστικό της επιτυχίας των αντιπάλων του.
Οι δημοσκοπήσεις της εταιρείας Konda, εκ των οποίων η τελευταία διέρρευσε την Παρασκευή, φέρουν το AKP στο 40,5% της πρόθεσης ψήφου (από 49,9% στις εκλογές του 2011), το Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα (CHP) της αξιωματικής αντιπολίτευσης στο 28,7%, το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης (MHP) στο 14,4% και το HDP στο 11,5% - με περιθώριο στατιστικού σφάλματος 2,4 ποσοστιαίων μονάδων. Ένα τέτοιο αποτέλεσμα δίνει στο AKP από 270 έως 278 έδρες, ανοίγοντας τον δρόμο ενδεχομένως στην πρώτη μετά το 2002 κυβέρνηση μειοψηφίας ή συνασπισμού.
Σενάρια για την επόμενη μέρα
Σε μία τέτοια περίπτωση, το πιθανότερο σενάριο είναι αυτό της συνεργασίας των δυνάμεων της δεξιάς, ήτοι του ΑΚΡ και του MHP, με τίμημα την “αρχειοθέτηση” της “συμφωνίας του Dolmabahçe”, ήτοι των μεταρρυθμιστικών μέτρων υπέρ του κουρδικού στοιχείου που από κοινού ανακοίνωσαν σε συνέντευξη Τύπου τον Φεβρουάριο η κυβέρνηση και το HDP.
Ωστόσο, όλοι οι παίκτες του πολιτικού παιχνιδιού ασκούνται στην ευελιξία. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ το MHP κατά την προεκλογική περίοδο αντιμετώπισε “με το γάντι” το AKP (και αντιστρόφως), δεν δίστασε πάντως τον Αύγουστο να υποστηρίξει κοινό υποψήφιο με τους κεμαλιστές του CHP, και μάλιστα μετριοπαθή ισλαμιστή, για τις προεδρικές εκλογές. Ομοίως ο Sırrı Süreyya Önder (γνωστός Τούρκος σκηνοθέτης, βουλευτής Κωνσταντινούπολης του HDP) δήλωσε ότι ο διάλογος για το Κουρδικό θα προχωρήσει, ακόμη και με συνομιλητές τους άλλοτε “Γκρίζους Λύκους” του HDP.
Οι φόβοι για νοθεία και οι διαθέσεις των αγορών
Ο πολύς κόσμος αντιμετωπίζει με καχυποψία την εκλογική διαδικασία: σε έρευνα που δημοσίευσαν στις 5 Μαΐου oi Ali Çarkoğlu and Erdem Aytaç του Πανεπιστημίου Koç το 46% των ερωτηθέντων εκφράζει φόβους ότι θα υπάρξει νοθεία στην καταμέτρηση. Στο ποσοστό αυτό συμπεριλαμβάνεται μάλιστα το 15% των υποστηρικτών του AKP και το 72% των ψηφοφόρων της αντιπολίτευσης. Στις εκλογές του 2007 έλλειψη εμπιστοσύνης προς τη διαδικασία εξέφραζε μόλις το 28% - έκτοτε όμως μεσολάβησαν οι δημοτικές εκλογές του 2014, οπότε η (παροιμιώδης πλέον) “γάτα στον μετασχηματιστή” προκάλεσε διακοπή ηλεκτροδότησης την ώρα της καταμέτρησης σε πολλά μέρη, συμπεριλαμβανομένης της Άγκυρας, όπου το κυβερνών κόμμα επικράτησε οριακά.
Οι αγορές, πάλι, θα προτιμούσαν ένα αποτέλεσμα που να “ψαλιδίζει τα φτερά” των κυβερνώντων, χωρίς να αποσταθεροποιεί την οικονομία. Επενδυτές που επικαλείται σχετικό δημοσίευμα της Wall Street Journal δηλώνουν πάντως έτοιμοι να αποσύρουν πλήρως το χαρτοφυλάκιό τους σε περίπτωση μεγάλης νίκης του AKP.
Η απάντηση βρίσκεται στα χέρια των 54 εκατ. εγγεγραμμένων ψηφοφόρων των 85 εκλογικών περιφερειών. Ήδη 1,1 εκατ. απόδημοι (επί συνόλου 2,9 εκατ.) έχουν ψηφίσει – συμπεριλαμβανομένης και της δραστήριας κουρδικής διασποράς.
