Ο Ηλίας, καταρχάς, ήταν ένας άνθρωπος των μαθηματικών και της θεωρίας πιθανοτήτων. Διέθετε δηλαδή μια θεμελιακή επιστημονική υποδομή που απλώς την εξειδίκευσε στις δειγματοληπτικές έρευνες γνώμης, με τις οποίες ασχολήθηκε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα.
Ένα μεγάλο ερευνητικό σχολείο
Λίγο μετά τις βασικές και μεταπτυχιακές σπουδές του, η ενασχόλησή του με τη μελέτη των εκλογών γίνεται υπό την καταλυτική επιρροή του έργου του Αντρέ Σίνκφριντ και της ερευνητικής μεθόδου της γαλλικής γεωγραφικής σχολής. Ο Νικολακόπουλος εισέρχεται στο πεδίο της Πολιτικής Επιστήμης ως γεωγράφος αναπτύσσοντας με βάση τις μελέτες ανθρωπογεωγραφίας το επιστημονικό πεδίο της «εκλογικής γεωγραφίας». Το εμβληματικό του έργο – που ήταν και η διδακτορική του διατριβή – τιτλοφορείται «Κόμματα και βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα 1946-1964. Η εκλογική γεωγραφία των πολιτικών δυνάμεων». Το έργο αυτό χαρτογραφεί – κυριολεκτικά, αφού χρησιμοποιεί τους χάρτες, το βασικό εργαλείο των γεωγράφων – το κοινωνικο-πολιτισμικό βάθος και την ιστορικότητα των εκλογικών επιλογών κάθε γεωγραφικής περιοχής της χώρας
Στην ίδια αυτή μελέτη βρίσκουμε για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιογραφία μια εκτενή αναφορά στη θεωρία των διαιρετικών τομών των Lipset – Rokkan, θεωρία που αποτέλεσε σταθμό στη θεωρητική ερευνητική μελέτη των κοινωνικών ανταγωνισμών και των πολιτικών τους αποτυπώσεων. Χάρη στον Νικολακόπουλο, μια νεότερη γενιά φοιτητών και ερευνητών ήρθαμε βιβλιογραφικά τότε, στα μέσα της δεκαετίας του ’80, σε επαφή με μια θεωρητική συζήτηση που στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ ήταν σε άνθιση.
Ο Νικολακόπουλος δεν άφησε ποτέ την (ανθρωπο)γεωγραφία. Προσωπικά τον γνώρισα στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) περί το 1987-88, όταν και επέβλεπε μια τεράστια μελέτη αποκωδικοποίησης των βιογραφικών διαδρομών των βουλευτών του ελληνικού Κοινοβουλίου από καταβολής ελληνικού κράτους. Ταυτόχρονα, επέβλεπε και τις μεγάλες Έρευνες Πολιτικής Συμπεριφοράς και Πολιτικής Κουλτούρας του ΕΚΚΕ που είχαν ξεκινήσει το 1985 και συνεχίστηκαν έως το 1989. Όσοι και όσες εργαστήκαμε τότε στα διάφορα στάδια των ερευνών, θητεύσαμε πραγματικά σε ένα μεγάλο ερευνητικό σχολείο. Η εποχή Κωνσταντίνου Τσουκαλά (Πρόεδρος τότε) και Ηλία Νικολακόπουλου στο ΕΚΚΕ υπήρξε μια λαμπρή περίοδος γι’ αυτό.
Ο «γεωγράφος» είχε νικήσει τον «μαθηματικό»
Η ιδιότητα του «γεωγράφου» φαίνεται με την πάροδο του χρόνου να κυριαρχεί στην επιστημονική πρακτική του Νικολακόπουλου. Βαθιά μέσα μου πιστεύω ότι μεταξύ των δύο μεγάλων «λεωφόρων» της εκλογικής ανάλυσης, της εκλογικής γεωγραφίας από τη μια και των ποσοτικών ερευνών από την άλλη, ο Ηλίας διάλεγε πάντα και χωρίς δίλημμα την πρώτη. Για αυτό και όταν έπαιρνε στα χέρια του μια ποσοτική πολιτική έρευνα (μια δημοσκόπηση, για να το πούμε απλά) ξεφύλλιζε βιαστικά ορισμένες βασικές μεταβλητές που τις θεωρούσε δομικές και τις παρακολουθούσε πάντα, αδιαφορώντας για τα περισσότερα «ευρήματα» που τα θεωρούσε περιστασιακές καταγραφές ποσοστών. Κάτι ανάλογο συνέβαινε και με τους ομότεχνούς του μαθηματικούς που ασχολούνταν με τη δειγματοληψία των ποσοτικών ερευνών. Ενώ αυτοί ήταν λεπτολόγοι και ακριβείς, ο Ηλίας ξεπερνούσε διάφορα προβλήματα με μια σχετική βιασύνη. Ο «γεωγράφος» είχε νικήσει τον «μαθηματικό».
Αλλά η ειρωνεία είναι ότι στην Ελλάδα ο Νικολακόπουλος «ταυτίστηκε» με τη δεύτερη λεωφόρο, και σε αυτό συνετέλεσε απόλυτα το γεγονός ότι έγινε το «τηλεοπτικό πρόσωπο» της εκλογικής ανάλυσης. Και όπως συνήθως, αυτό που δείχνει η τηλεόραση πολλές φορές διαφέρει από την πραγματικότητα. Η ιδιότητα πάντως του «γεωγράφου» τον συνέδεσε ευθέως με την επιστήμη της Ιστορίας, πεδίο με το οποίο ασχολήθηκε επισταμένως τα τελευταία χρόνια, με τη συνεισφορά του στα ΑΣΚΙ, αλλά και στη διάσωση ιστορικών αρχείων και πηγών της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας να είναι πολύ σημαντική.
Τα όριά του
Ο Ηλίας ήταν ο επιβλέπων καθηγητής του διδακτορικού μου. Με αυτήν τη ιδιότητα συνδεθήκαμε πιο στενά τη δεκαετία του ’90 και όλα τα μετέπειτα χρόνια μέχρι σήμερα. Βρεθήκαμε να συνεργαζόμαστε υπό διαφορετικές ιδιότητες στο χώρο των ιδιωτικών ερευνών κοινής γνώμης, βρεθήκαμε στην Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης, βρεθήκαμε στο ακαδημαϊκό χώρο σε υποστηρίξεις διατριβών, σε εκλεκτορικά, σε παρουσιάσεις βιβλίων, σε επιστημονικά συνέδρια.
Δεν συμφωνούσαμε πάντοτε, όχι τόσο στην ουσία όσο στη μέθοδο και τη διαδικασία. Ο Ηλίας που γνώρισα εγώ ήταν γενικά ένας «μετριοπαθής» άνθρωπος. Ένας άνθρωπος μάλλον χαμηλών τόνων στη διαχείριση αντιθέσεων και κρίσεων. Ένας ισορροπιστής. Εγώ μάλλον πιο «υψηλών τόνων». Ο Ηλίας ήταν άνθρωπος με βαθύ ένστικτο για το ποιους συσχετισμούς μπορεί να επηρεάσει και ποιους όχι. Αυτή η «συντηρητικότητα» που εξέπεμπε πολλές φορές ήταν παρεξηγήσιμη από κάποιους φίλους του. Εκλαμβανόταν ως συμβιβασμός. Όμως, όσο περνάνε τα χρόνια σκέφτομαι ότι είχε μια ιδιαίτερη εσωτερική ικανότητα να ιεραρχεί το «πολύ σημαντικό» από το «λιγότερο σημαντικό». Στα «πολύ σημαντικά», κατ’ αυτόν, πράγματα ο Ηλίας γινόταν ένας πολύ σκληρός και αδιαπραγμάτευτος άνθρωπος. Θα θυμάμαι πάντα την ένταση με την οποίαν είχε αντιδράσει προσωπικά στη δίωξη του Στέλιου Αλεξανδρόπουλου, στο πανεπιστήμιο Κρήτης. Έβλεπα ένα Ηλία να έχει θιγεί σχεδόν προσωπικά, να αισθάνεται ότι καταρρέουν ακαδημαϊκές διαδικασίες, να κλυδωνίζονται δημοκρατικοί συμβολισμοί, να ματαιώνονται επιλογές. Κατεβήκαμε παρέα τότε στη μεγάλη δίκη στην Κρήτη να καταθέσουμε. Για τον Ηλία ήταν κάτι παραπάνω αυτή η παρουσία. Ένας αγώνας τιμής για τη γενιά του και τους αγώνες της. Το όριό του ήταν ένα δημοκρατικό ακαδημαϊκό πανεπιστήμιο. Όποτε αισθανόταν ότι αυτό διακυβεύεται, σαν να ξύπναγε κάτι μέσα του. Όπως ακριβώς έγινε και με την κατάργηση του ασύλου και την πανεπιστημιακή αστυνομία τα τελευταία χρόνια.
Αφιερωμένη
Τις επόμενες μέρες θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε στη Βουλή το Νομοσχέδιο Κεραμέως που διαλύει το Πανεπιστήμιο της Μεταπολίτευσης. Τη μάχη αυτή θα την κερδίσουμε στο πεδίο των κοινωνικών αγώνων και των αγώνων μέσα στα πανεπιστήμια. Τον νόμο θα τον ακυρώσουμε. Και θα αφιερώσουμε τη νίκη μας στον Ηλία και σε όλη τη γενιά των πανεπιστημιακών της δεκαετίας του ’80 που έφτιαξαν για όλους και όλες μας ένα δημοκρατικό πανεπιστήμιο της γνώσης και της ελευθερίας.
Ο Χριστόφορος Βερναρδάκης είναι πανεπιστημιακός και βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ Α’ Αθήνας
