1. Η εξαγγελθείσα πρόθεση της κυβέρνησης να αναλάβει άμεσα πρωτοβουλία για την συνταγματική αναθεώρηση ανταποκρίνεται, πέραν των άλλων λόγων, στην ανάγκη να σηματοδοτηθεί η βαθμιαία αποδέσμευση της χώρας από τους μνημονιακούς καταναγκασμούς, με την ενίσχυση των δημοκρατικών-προοδευτικών αξιών και με βασική επιδίωξη την ενδυνάμωση της λαϊκής συμμετοχής.

Η κρίση που περνάμε δεν είναι πολιτειακή, είναι οικονομική-κοινωνική με έντονες συνδηλώσεις στο πολιτικό επίπεδο αλλά και στο πεδίο των αξιών. Και βεβαίως δεν ευθύνεται το Σύνταγμα για το καθεστώς εκτάκτου ανάγκης, που ουσιαστικά και όχι τυπικά σφράγισε την πολιτική ζωή της χώρας κατά τη διάρκεια των Μνημονίων. Ήταν η κρίση του μοντέλου ανάπτυξης , που οδήγησε στην δημοσιονομική και όχι μόνο κρίση που ζούμε. Ήταν το μοντέλο του δικομματικού αρχηγισμού, το οποίο όμως αντανακλούσε πολιτικούς συσχετισμούς και νοοτροπίες που δεν ήταν εύκολο να αντιμετωπιστούν με το γράμμα του Συντάγματος.

Η παρούσα Αναθεώρηση θα επιχειρηθεί μέσα σε ένα διεθνές και ευρωπαϊκό πλαίσιο που χαρακτηρίζεται :

α/Από την απομάκρυνση των πολιτών από την πολιτική, δηλαδή, την προϊούσα αποπολιτικοποίηση

β/Από την επιδίωξη των κυρίαρχων δυνάμεων να επιβάλουν νεοφιλελεύθερες πολιτικές που θίγουν κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα και επιχειρούν να εμπεδώσουν την αντίληψη σύμφωνα με την οποία το οικονομικό επιβάλλεται στο πολιτικό, δηλαδή, οι πολίτες δεν έχουν δικαίωμα επιλογής πολιτικής , την οποία καθορίζουν τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα.

γ/Από την ανάδυση αντιδραστικών προτύπων, όπως ο ρατσισμός και ο εθνικισμός.

Η κρίση των αντιπροσωπευτικών θεσμών, αλλά και των κινημάτων ενισχύουν αντιλήψεις βοναπαρτισμού για τη διακυβέρνηση. Όλες αυτές οι απειλές και παθογένειες δεν συνιστούν, όπως πιστεύουν ορισμένοι μια κάποια ελληνική ή βαλκανική ιδιαιτερότητα, αλλά, διατρέχουν, στον ένα ή άλλο βαθμό, το σύνολο της ευρωπαϊκής ηπείρου.

Οφείλουμε , πάντως, να αναφερθούμε και στις κινητοποιήσεις αλληλεγγύης των Ευρωπαίων πολιτών προς τους μετανάστες , καθώς και στα μηνύματα αντίστασης στη λιτότητα και την ανεργία από μεγάλα τμήματα της κοινωνίας που μπορούν να νοηματοδοτήσουν προοδευτικά την πολιτική συμμετοχή. Σε αυτήν την προοπτική εντάσσονται και οι δικές μας συνταγματικές αναζητήσεις.

2. Παρά την ελληνική ιδιομορφία, που προφανώς επηρεάζει την όποια πρόταση συνταγματικής αναθεώρησης, βρισκόμαστε σε μια ιστορική στιγμή που πρέπει να στοχαστούμε για τις μείζονες απειλές εις βάρος των σύγχρονων Δημοκρατιών . Προφανώς και τα ζητήματα δεν λύνονται μέσα από ένα πρίσμα συνταγματικού λεγκαλισμού. Είναι αναγκαίο η συνταγματική αναθεώρηση να επιχειρηθεί με όρους συναίνεσης , κάτι που δεν υποβαθμίζει τη δημοκρατική προοδευτική στόχευσή της. Η αρχή της συναίνεσης αποτελεί προϋπόθεση για τη νομιμοποίηση του Συντάγματος και την συμβολική αποτελεσματικότητά του, όπως μας διδάσκει ο Αριστόβουλος Μάνεσης, προσθέτοντας μάλιστα ότι κάθε συνταγματική μεταρρύθμιση επικυρώνει έναν συγκεκριμένο συσχετισμό δυνάμεων και ταυτοχρόνως τον διαπλάθει.

3. Η παρούσα Αναθεώρηση επιχειρείται σε διαφορετικές πολιτικές συνθήκες από εκείνες των προηγουμένων. Πρώτον, οι προηγούμενες Αναθεωρήσεις έγιναν με πρωτοβουλία κυβερνήσεων που είχαν αυτοδυναμία τόσο στην προαναθεωρητική, όσο και στην αναθεωρητική Βουλή, δηλαδή, το περιεχόμενό τους ήταν , σε σημαντικό βαθμό, καθορισμένο με την εκδήλωση της αναθεωρητικής πρωτοβουλίας. Η σημαντικότερη περίπτωση ανατροπής υπήρξε στην αναθεώρηση του 2008 , η ιστορία με το άρθρο 16 και τα ιδιωτικά πανεπιστήμια, ως αποτέλεσμα των μαζικών κινητοποιήσεων της νεολαίας και των εκπαιδευτικών. Και αυτή η νίκη των κινημάτων και των προοδευτικών δυνάμεων εγγράφεται στην μακρά πορεία αποδιάρθρωσης των συσχετισμών του δικομματικού αρχηγισμού που επιβεβαιώθηκε κατόπιν με τη λαϊκή αντίσταση στις μνημονιακές πολιτικές και την άνοδο της Αριστεράς στην κυβέρνηση της χώρας. Δεύτερον, η μόνη Αναθεώρηση που είχε σαφή επιδίωξη και αφορούσε την κατάργηση των Προεδρικών προνομίων ήταν εκείνη του 1986 . Οι μετέπειτα Αναθεωρήσεις, κατά κανόνα, απλώς βεβαίωναν συντελεσμένες νομοθετικές εξελίξεις. Τελευταίο, στο σημείο αυτό, αλλά όχι έσχατο: η παρούσα Αναθεώρηση θα πραγματοποιηθεί σε συνθήκες όπου οι δανειστές διαθέτουν τη δύναμη να επηρεάσουν κρίσιμες διατάξεις με στόχο τη συνταγματοποίηση νεοφιλελεύθερων αντιλήψεων, όπως παλαιότερα είχε επιχειρηθεί με το Ευρωσύνταγμα.

4. Διανύουμε μια μεταβατική φάση στην πολιτική ζωή της χώρας , κατά την οποία είναι δύσκολη η επίτευξη μεγάλων συναινέσεων ,προκειμένου να γίνουν ευρείας κλίμακας αλλαγές, για ένα σύγχρονο και προοδευτικό Σύνταγμα, στόχο που έχει ανακοινώσει ήδη από τον Ιούλιο του 2016 η κυβέρνηση. Μπορεί να μην είναι εύκολο να γίνουν όλα, είναι αναγκαίο όμως να γίνουν ορισμένα βήματα, που θα διευκολύνουν την εν προόδω Αναθεώρηση . Θεωρώ ότι πρέπει να συζητηθεί η πρόταση για τη διαδικασία της Αναθεώρησης (άρθρο 110), ώστε με τη διατήρηση της προαναθεωρητικής και της αναθεωρητικής Βουλής , η αναθεωρητική πρωτοβουλία να μπορεί να εκδηλωθεί για διατάξεις που δεν έχουν αναθεωρηθεί την αμέσως προηγούμενη περίοδο. Γνωρίζω τον σχετικό προβληματισμό των συνταγματολόγων και νομίζω ότι είναι αναγκαίο να γίνει ένας δημόσιος διάλογος.

5. Αναφέρομαι εξαρχής σε μια δημοκρατική εκκρεμότητα, εκείνη που αφορά τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας. Η δημιουργία διακριτών ρόλων ανάμεσά τους, μπορεί να γίνει επ’ ωφελεία και του Κράτους και της Εκκλησίας, δηλαδή, τελικά υπέρ του λαού. Δεν χωρούν μεσοβέζικες λύσεις, διότι μόνο παρεξηγήσεις θα δημιουργήσουν. Είναι κοινωνικά ώριμη και πολιτικά επιβεβλημένη η κατάργηση του Προοιμίου και του άρθρου 3, καθώς και η καθιέρωση δυνατότητας πολιτικού όρκου για τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Το άρθρο 1 παρ. 3 είναι σαφές. Όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του Έθνους και ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγμα. Τι προσθέτει το Προοίμιο, μέσω του οποίου το Σύνταγμα επευλογείται από την Αγία και Ομοούσιο και Αδιαίρετο Τριάδα; Και γιατί χρειάζονται οι συνταγματικές ρυθμίσεις για την οργανωτική διαρρύθμιση και τη διοίκηση της Εκκλησίας της Ελλάδος ; Και πώς υπακούει ακόμη και σε άλλες συνταγματικές διατάξεις περί ανεξιθρησκείας κλπ η ρύθμιση περί επικρατούσας θρησκείας, την οποία προσφάτως η Ολομέλεια του ΣτΕ χαρακτήρισε ως κανονιστική και όχι ως διαπιστωτική, ανατρέποντας την παράδοση των συνταγματολόγων από τον Νικόλαο Σαρίπολο και μετά; Οι διακριτοί ρόλοι χρειάζονται καθαρές ρυθμίσεις, πολύ περισσότερο όταν εκκλησιαστικές επιρροές καθορίζουν αποφάσεις των δικαστηρίων.

6. Σε μια περίοδο που το μοντέλο των κυβερνήσεων συνεργασίας έχει διαδεχθεί τα μοντέλα της μονοκομματικής αυτοδυναμίας , η καθιέρωσης της απλής αναλογικής ως μόνιμου εκλογικού συστήματος , επιβάλλεται πολιτικά και ανταποκρίνεται βέβαια στην αρχή της ισοτιμίας της ψήφου των πολιτών.

7. Η κρίση του πολιτικού φαινομένου , δηλαδή, η κρίση κυρίως της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, συμπεριλαμβανομένων ων μαζικών πολιτικών κομμάτων, των συνδικάτων και των άλλων ιστορικών εκπροσωπήσεων της κοινωνίας, έχει προκαλέσει μια συζήτηση σύμφωνα με την οποία η επανασύνδεση του πολίτη με την πολιτική μπορεί να γίνει μόνον μέσω της ενίσχυσης της «προσωπικής εξουσίας». Δηλαδή, θα αναγνωρίζει την πολιτική νομιμοποίηση σε ένα πρόσωπο με την απευθείας εκλογή του Προέδρου.

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να αναφερθώ στην ομιλία του ΠτΔ Προκόπη Παυλόπουλου στη Λευκωσία , ο οποίος τόνισε ότι «η απευθείας από τον λαό εκλογή του ΠτΔ , και μάλιστα με ιδιαιτέρως ενισχυμένες αρμοδιότητες, θα οδηγούσε σε μια συνταγματικώς προβληματική στροφή του Πολιτεύματος προς την κατεύθυνση της Προεδρικής Δημοκρατίας και θα κατέληγε νομοτελειακά σε ένα είδος θεσμικής και πολιτικής «δυαρχίας» στην κορυφή της εκτελεστικής εξουσίας η οποία έρχεται σε αντίθεση προς την κοινοβουλευτική παράδοση και λειτουργία του Πολιτεύματός μας».

Παραλλαγές των βοναπαρτικών αντιλήψεων ακούμε και με προτάσεις ενίσχυσης των αρμοδιοτήτων του ΠτΔ στην κατεύθυνση παράκαμψης του Κοινοβουλίου, όπως είναι ο διορισμός της ηγεσίας της Δικαιοσύνης, η αναπομπή νομοθετημάτων σε δικαστικό όργανο, και άλλες προτάσεις που αποδεικνύουν ότι η επινοητικότητα για την απίσχναση των αντιπροσωπευτικών θεσμών δεν έχει τέλος. Αριστοκρατικές αντιλήψεις, που συχνά ενδύονται και την αίγλη του τεχνοκρατισμού , δεν οδηγούν στην επίλυση των λαϊκών - εθνικών προβλημάτων , όπως το γνωρίζουμε καλά από ανάλογα πειράματα στην Ευρώπη και τη χώρα μας.

Στην αντίθετη κατεύθυνση, αναπτύσσονται προβληματισμοί για την αντιπαράθεση ανάμεσα στην έμμεση και στην άμεση δημοκρατία, με την απόδοση των πρωτείων δημοκρατίας στην άμεση δημοκρατία. Η πολιτική Ιστορία της Νεωτερικότητας έχει οδηγήσει σε συμπεράσματα που δεν υποτάσσονται σε αυτήν την σχηματικότητα. Αναμφισβήτητα χρειάζεται η αναζωογόνηση μορφών άμεσης δημοκρατίας, όχι όμως για την υποκατάσταση των βασικών αντιπροσωπευτικών θεσμών. Η επισήμανση του Νίκου Πουλαντζά ότι χρειάζεται μια διαλεκτική ένταση ανάμεσα στην έμμεση και στην άμεση δημοκρατία παραμένει επίκαιρη. Πολύ περισσότερο, όταν κρίση αντιμετωπίζουν όχι μόνο οι αντιπροσωπευτικοί θεσμοί, αλλά και οι θεσμοί της άμεσης δημοκρατίας, σε μια κοινωνία που κατακερματίζεται σε αλληλοσυγκρουόμενα ατομικά συμφέροντα και ο πολίτης αποσύρεται από την πολιτική υπακούοντας σε αντιλήψεις καταναλωτισμού, θεαματοποίησης της πολιτικής και ,τελικά, του μοναδιαίου ανθρώπου.

Δεν είναι, λοιπόν, η χίμαιρα του προεδρικού συστήματος που θα αντιμετωπίσει την κρίση αντιπροσώπευσης, αλλά η ζωογόνηση των συλλογικών μορφών έκφρασης, η λαϊκή συμμετοχή και η ανανέωση των αντιπροσωπευτικών θεσμών, που έχουν κυριολεκτικά αδειάσει από την αντιπροσώπευση και έχουν κατακυριευτεί από τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα.

Η πρόταση για τοπικά δημοψηφίσματα, αλλά και για δημοψηφίσματα που θα κυρώνουν Διεθνείς Συνθήκες με τις οποίες μεταβιβάζονται κυριαρχικές αρμοδιότητες του κράτους μπορούν να ενισχύσουν το λαϊκό ενδιαφέρον για την πολιτική διαδικασία.

8. Δεν ισχυρίζομαι ότι είναι χωρίς προβλήματα η σημερινή συνταγματική πρόβλεψη σύμφωνα με την οποία μετά την άκαρπη τρίτη ψηφοφορία για την εκλογή του ΠτΔ διαλύεται η Βουλή. Έχουν διατυπωθεί αρκετές προτάσεις, όλες έχουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Ίσως μια μικρή παράταση της θητείας του ΠτΔ, πχ ενός έτους, και μετέπειτα εκλογή του με απόλυτη πλειοψηφία, να ήταν μία λύση που θα έδινε άλλη μία πολιτική ευκαιρία και δυνατότητα για συναινετική εκλογή χωρίς άμεση προσφυγή στις κάλπες. Υπενθυμίζω ότι τρεις φορές κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο η εκλογή ΠτΔ αποτέλεσε , με διαφορετικό τρόπο είναι η αλήθεια, αφορμή για πρόωρες εκλογές. Η πρώτη το 1985, όταν η αιφνίδια μεταστροφή του Ανδρέα Παπανδρέου από την επιλογή του Κωνσταντίνου Καραμανλή σε εκείνη του Χρήστου Σαρτζετάκη προκάλεσε οξεία αντιπαράθεση και προσφυγή στις εκλογές, αφού νωρίτερα είχε εκλεγεί ο ΠτΔ. Η δεύτερη περίπτωση αφορά τη δεύτερη εκλογή Καραμανλή, το 1990. Και η τρίτη αφορά την εκλογή ΠτΔ το 2014 , που οδήγησε στην προκήρυξη εκλογών, εξέλιξη που ανταποκρινόταν στο αίτημα της δημοκρατικής αλλαγής.

9. Είναι αναγκαία η αναθεώρηση διατάξεων για την αποκατάσταση της αξιοπιστίας της πολιτικής. Αναφέρομαι στο άρθρο 86 για την ποινική ευθύνη των Υπουργών, που πρέπει να περιοριστεί μόνο στα υπουργικά αδικήματα εν στενή εννοία, και όχι και σε εκείνα που ασκούνται επ’ ευκαιρία των υπουργικών καθηκόντων, και να καταργηθεί η αποσβεστική προθεσμία. Μπορούμε να αξιοποιήσουμε τη διεθνή εμπειρία, όπως το Δικαστήριο της Δημοκρατίας στη Γαλλία, που απαρτίζεται από εκλεγμένους 12 κοινοβουλευτικούς δικαστές και 3 ανώτατους δικαστικούς που εκλέγονται από το Δικαστήριο χωρίς κριτήρια ιεραρχίας. Η μεικτή αυτή σύνθεση με την συμμετοχή των κοινοβουλευτικών δικαστών, που μοιάζει λίγο με τον θεσμό των ενόρκων, επιτρέπει μια τελική αξιολόγηση αν η συμπεριφορά του Υπουργού, παρότι ποινικά επιλήψιμη, ήταν ίσως αναπόφευκτη για κάποιον εξαιρετικό λόγο δημοσίου συμφέροντος. Το πρόβλημα που ανακύπτει στη χώρα μας και με προβληματίζει για την εφαρμογή αυτού του μέτρου είναι τα γνωστά προβλήματα στο χώρο της Δικαιοσύνης και στη σύνθεση του δικαστικού σώματος , ιδιαίτερα στις ανώτερες βαθμίδες. Άλλο μέτρο που βοηθά στην αποκατάσταση της αξιοπιστίας της πολιτικής είναι ο εκσυγχρονισμός του συστήματος παροχής βουλευτικής ασυλίας. Η βουλευτική ασυλία πρέπει οπωσδήποτε να αίρεται για αδικήματα που δεν σχετίζονται με την πολιτική δραστηριότητα.

10. Έχει διατυπωθεί η πρόταση για την ίδρυση Συνταγματικού Δικαστηρίου. Στην ουσία πρόκειται για διαδικασία πολιτικού ελέγχου πάνω στον κυρίαρχο ρόλο της Βουλής να νομοθετεί. Το ισχύον σύστημα του διάχυτου και παρεμπίπτοντος ελέγχου της συνταγματικότητας των νόμων είναι το ορθότερο, ενώ υπάρχει και ο θεσμός της δίκης - πιλότου στο Ανώτατο Δικαστήριο.

Το Συνταγματικό Δικαστήριο και άλλοι θεσμοί όπως πχ ο διορισμός των Ανεξάρτητων Αρχών και η επιλογή της ηγεσίας της Δικαιοσύνης από τον ΠτΔ, προβάλλονται ως θεσμικά αντίβαρα απέναντι στην κυβέρνηση που ελέγχει τη Βουλή. Πρόκειται για εξιδανικευμένη εικόνα αυτών των θεσμών, που ασκούν εξουσία, συχνά με αρκετή δόση αυθαιρεσίας. Και εν πάση περιπτώσει δεν είναι δυνατόν η Δημοκρατία να υποκλιθεί στην καχυποψία απέναντι στην πολιτική και τους πολιτικούς , δηλαδή να συνομολογήσει έλλειψη εμπιστοσύνης απέναντι στον λαό.

Εν κατακλείδι: χρειαζόμαστε την συνταγματική αναθεώρηση, η οποία πρέπει να γίνει βήμα- βήμα, ενταγμένη όμως μέσα σε έναν ορίζοντα προοδευτικών αλλαγών, που θα ενισχύουν τα δικαιώματα του πολίτη, τη λειτουργία της πολιτικής και τη δυνατότητα των πολιτών να επιλέγουν ανάμεσα σε εναλλακτικές πολιτικές. Αυτή την ευθύνη αναλαμβάνει ο ΣΥΡΙΖΑ, ως εκφραστής ενός προοδευτικού μπλοκ, δηλαδή ανοικτός σε συνεργασίες αλλά και σε ευρύτερες συναινέσεις που είναι αναγκαίες για την Αναθεώρηση, μακριά από κάθετες και τεχνητές πολώσεις. Προς αυτήν την κατεύθυνση κινήθηκε και η Επιτροπή υπό την προεδρία του καθηγητή Μιχάλη Σπουρδαλάκη, που έχει πραγματοποιήσει έναν ευρύ , κατά το δυνατόν, κοινωνικό διάλογο και τα συμπεράσματά του μπορούν να αποτελέσουν χρήσιμο υλικό για την διαδικασία της συνταγματικής αναθεώρησης που προβλέπει το Σύνταγμα.

Σε αυτόν τον δημόσιο διάλογο προσφέρουν εργασίες όπως αυτές που συζητούμε σήμερα και ιδιαίτερα το βιβλίο του κυρίου Κοντιάδη για τον συνταγματικό σχεδιασμό και την διαβουλευτική δημοκρατία, που αναδεικνύει την ανάγκη άμεσης εμπλοκής των πολιτών στη διαδικασία παραγωγής του Συντάγματος.

* Η ομιλία του Νίκου Φίλη πραγματοποιήθηκε σε εκδήλωση με τίτλο "Πώς να αναθεωρήσουμε το Σύνταγμα;" που οργάνωσαν το  Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου - Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου και οι Εκδόσεις Παπαζήση, με αφορμή την έκδοση των βιβλίων του Ξενοφώντα Κοντιάδη «Πώς γράφεται το Σύνταγμα;» (Παπαζήσης 2018 και R. Albert, X. Contiades, A. Fotiadou, The Foundations and Traditions of Constitutional Amendment, Hart Publishing 2017) και την εξαγγελθείσα Αναθεώρηση του Συντάγματος, την Πέμπτη 18 Οκτωβρίου 2018 στο Αμφιθέατρο του Ινστιτούτου Γκαίτε (Ομήρου 14-16)

Ομιλητές ήταν οι: 

Νίκος Φίλης, Βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ

Γιώργος Γεραπετρίτης, Καθηγητής Νομικής Πανεπιστημίου Αθηνών

Γιώργος Καμίνης, Δήμαρχος Αθηναίων

Ιωάννης Σαρμάς, Αντιπρόεδρος Ελεγκτικού Συνεδρίου

Αλκμήνη Φωτιάδου, Διδάκτορας Συνταγματικού Δικαίου – Δικηγόρος

Τη συζήτηση συντόνισε η Αικατερίνη Σακελλαροπούλου, Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας