Αγελαδινό τυρί Νάξου φραντζόλα, διαβάζουμε σε ένα ταμπελάκι, Kerrygold Classic φραντζόλα σε ένα αλλο. Οπότε υπάρχει και φραντζόλα τυρί, ή τέλος πάντων τυρί σε φραντζόλα, όπου ως φραντζόλα νοείται το μακρόστενο σχήμα, ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο, παρόλο που η φραντζόλα το ψωμί συνήθως δεν έχει ορθογώνια ή τετράγωνη διατομή, όπως το τυρί σε φραντζόλα. Κι έτσι, όπως έχουμε το κεφάλι (ή το κεφαλάκι) τυρί, έχουμε και τη φραντζόλα.
Όμως εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε ας πούμε δυο λόγια για τη φραντζόλα, που αποτελεί βέβαια το κυρίαρχο σχήμα στο οποίο διατίθεται το ψωμί που αγοράζουμε, αλλά δεν είναι το μοναδικό, αφού υπάρχει και το καρβέλι, με σχήμα κυκλικό, που πρέπει να ήταν πολύ συχνότερο παλιότερα, στους οικιακούς φούρνους -όπως μαρτυρούν πολλές στερεότυπες και παροιμιακές εκφράσεις που έχουμε, όπως «σώθηκαν τα καρβέλια του» (ή «τα ψωμιά του»), «τάζει φούρνους με καρβέλια», «έχεις να φας πολλά καρβέλια ώσπου να…», ενώ με τη φραντζόλα δεν έχουμε ανάλογες εκφράσεις ή παροιμίες, δεν λέμε «σώθηκαν οι φραντζόλες του», ας πούμε.
Η φραντζόλα ως λέξη έχει κάνει το ταξίδι της -εμείς την πήραμε από τα τουρκικά (francala), αλλά στην Τουρκία πήγε από τα ιταλικά, τουλάχιστον σύμφωνα με το ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, από το διαλεκτικό frangella, που σήμαινε «γαλλικό ψωμί», και που πίσω του βρίσκεται το τοπωνύμιο Francia, η Γαλλία. Είναι δηλαδή η λέξη «φραντζόλα» μια έμμεση αναγνώριση της μαστοριάς των Γάλλων αρτοποιών, όπου πρέπει να έκαναν πρώτα την εμφάνισή τους σε μαζική κλίμακα τα ψωμιά σε μακρόστενο σχήμα.
Βέβαια, οι Γάλλοι τη φραντζόλα τη λένε baguette, μπαγκέτα, μια λέξη που επίσης έχει αρχίσει να ακούγεται πολύ και στα μέρη μας με αυτή τη σημασία, διότι βεβαίως παλιότερα τη χρησιμοποιούσαμε μόνο για το ραβδάκι που έχει ο μαέστρος για να διευθύνει την ορχήστρα. Η γαλλική μπαγκέτα βεβαίως είναι αρκετά πιο μακριά αλλά και πιο στενή από τη δική μας φραντζόλα, ενώ και η ζύμη έχει διαφορά στη σύσταση. Λένε ότι οι μπαγκέτες δημιουργήθηκαν όταν ένας νόμος, περί το 1920, απαγόρευε να ξεκινάει η δουλειά στα αρτοποιεία πριν τις 4 το πρωί· επειδή λοιπόν οι φούρνοι δεν προλάβαιναν πλέον να έχουν έτοιμα, ψημένα τα καρβέλια για το πρωινό των Παριζιάνων, στράφηκαν στη μπαγκέτα, που εξαιτίας του σχήματος και της σύνθεσής της ψήνεται πολύ πιο γρήγορα. Ωστόσο, ψωμιά σ’ αυτό το σχήμα φτιάχνονταν και από πολύ νωρίτερα.
Είπαμε πως η φραντζόλα είναι γαλλική στην απώτερη ετυμολογία της, παρόλο που οι Γάλλοι δεν χρησιμοποιούν τη λέξη. Από παρεμφερή ρίζα έχουμε στη γλώσσα μας τους Φράγκους, λέξη που έχει δώσει πάρα πολλά παράγωγα (ίσως αξίζει χωριστό άρθρο) και το φράγκο. Μια άλλη λέξη από την ίδια ρίζα είναι η μαλαφράντζα, παλιό λαϊκό όνομα για τη σύφιλη, από τη φράση male di Francia, γαλλική αρρώστια δηλαδή. Ωστόσο, αν η φραντζόλα είναι γαλλικό ψωμί κι η μαλαφράντζα είναι γαλλική αρρώστια, η σκέτη φράντζα δεν είναι γαλλικό χτένισμα, από άλλη ρίζα προέρχεται. Το φραντσάιζ όμως κι αυτό από τη φράγκικη ρίζα βγήκε (είπαμε, αξίζει χωριστό άρθρο).
Και κάπου εδώ τελειώνουμε, αν και τώρα που ξαναδιαβάζω το σημείωμα εντοπίζω μια παράλειψη. Εγραψα πιο πάνω ότι δεν υπάρχουν παροιμίες με τη φραντζόλα (ενώ υπάρχουν με το καρβέλι), αλλά αυτό δεν είναι ακριβές, υπάρχει μία στερεότυπη παρομοίωση, «αφράτη σαν φραντζόλα» ή, γενικότερα, «σαν φραντζόλα». Την παρομοίωση την έχει απαθανατίσει ο Μάρκος Βαμβακάρης στο τραγούδι «Είσαι αφράτη σα φραντζόλα», του 1940, με στίχους πολύ χαρακτηριστικούς για τα πρότυπα της εποχής:
Είσαι αφράτη σα φραντζόλα, σαν το χάσικο (= άσπρο) ψωμί
Τότε, οι γυναίκες έπρεπε να είναι αφράτες και στρουμπουλές, ενώ το καλό ψωμί ήταν το άσπρο, όχι το χωριάτικο όπως σήμερα. Στις μέρες μας, βέβαια, το να πούμε «είσαι αφράτη σα φραντζόλα» μπορεί και να αποτελέσει λόγο διαζυγίου. Ίσως όμως να ήταν και πάντοτε έτσι, αν κρίνουμε από το γεγονός ότι ο Μάρκος δισκογράφησε το τραγούδι με το ψευδώνυμο Α. Ρόκος!
