φωτ. Άποψη του Β΄ Τάγματος Σκαπανέων στη Μακρόνησο (ΑΣΚΙ / Φωτογραφικό Αρχείο Νίκου Μάργαρη)

Ανεπιθύμητα μνημεία στην Ελλάδα: ρωγμές στο εθνοκανονικό αφήγημα

Τι κοινό έχει ένα οθωμανικό κτίσμα με τα αυτοσχέδια μνημεία για τον Αλέξανδρο Γρηγορόπουλο; Ο Χρήστος Τριανταφύλλου συζητά με τον Δημήτρη Πλάντζο, καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και επιμελητή του βιβλίου Τα μνημεία των άλλων. Ανεπιθύμητες κληρονομιές στις παρυφές της μνήμης και της λήθης (Εκδόσεις Νεφέλη, 2023) για τα αλλότρια και ανεπιθύμητα μνημεία της Ελλάδας. Ξεφεύγοντας από τη λογική μιας επιστήμης που –όπως και η Ιστορία– αρχικά δημιουργήθηκε για να υπερασπίσει και να τεκμηριώσει τα «εθνικά δίκαια», η σύγχρονη Αρχαιολογία αναζητά τα υλικά κατάλοιπα του απώτερου ή πρόσφατου παρελθόντος και τη θέση τους στον εκάστοτε ανθρώπινο πολιτισμό. Ανάμεσά τους είναι και τα μνημεία, που συνήθως λειτουργούν ως πυκνωτές και συνδιαμορφωτές κυρίαρχων εθνικών, πολιτικών, κοινωνικών και πολιτισμικών ταυτοτήτων.

Υπάρχουν όμως και τα αλλότρια μνημεία: από τόπους βασανισμού και πειθάρχησης όπως η Μακρόνησος ή η Σπιναλόνγκα, μέχρι κατάλοιπα ενός παρελθόντος που θεωρείται ανεπιθύμητο ή ξένο στο ελληνικό εθνικό αφήγημα, όπως τα οθωμαντικά κτίσματα, ακόμα και τόποι μνήμης πληθυσμών που διαχρονικά αντιμετωπίζονται στη χώρα με δυσπιστία ή εχθρότητα, όπως οι Εβραίοι. Έτσι, η Αρχαιολογία έχει πλέον τη δυνατότητα να εξετάσει κριτικά τις βεβαιότητες των εθνικών αφηγημάτων και να προσφέρει εναλλακτικές οπτικές σε ένα πλαίσιο πιο συμπεριληπτικό, αλλά και πιο έγκυρο.