Η φαντασία του καλλιτέχνη, η δημιουργική φαντασία, η «φαντασία στην εξουσία», όλα αυτά.

Ο όρος φαντασιοπληξία σηματοδοτούσε κάτι αρνητικό, αλλά μάλλον άκακο.

Ο τίτλος όμως «Η φαντασία στην είδηση» ενός άρθρου έρευνας που δημοσιεύτηκε στην «Εφημερίδα των Συντακτών» προ ημερών,¹ προετοίμαζε για κάτι βαρύτερο.

Η ανάγνωσή του επιβεβαίωνε: Η δημοσίευση φανταστικών ειδήσεων αποτελεί θέμα καίριο για την κοινωνική ζωή, κάποτε για την ίδια τη δημοκρατία, ή και για τα δύο: ανάλογα τον ή τους στόχους της κατασκευής.

Οι κατασκευασμένες ειδήσεις μπορούν όντως να προωθήσουν ή να εξουθενώσουν έναν πολιτικό, υποψήφιο ή ενεργό, έως και να καθορίσουν τη διακυβέρνηση της χώρας.

Εχουν τη δύναμη αυτήν ιδίως όταν δεν εμφανίζονται ως μεμονωμένες ειδήσεις, αλλά αναπαράγονται παντού.

Είναι άλλωστε γνωστό (ιδίως για τους χειριστές του συστήματος) ότι ο πολίτης πείθεται όχι με την πρώτη εμφάνιση μιας είδησης, αλλά με την αναπαραγωγή της.

Στην αρχή, αυτό το καινούργιο που διαβάζει το σκέφτεται. Πιθανώς δυσπιστεί.

Οι επαναλήψεις, όμως, συχνά καταναλώνονται από ανθρώπους που χωρίς αντιστάσεις παράγουν τις αυριανές υπακοές.

Δεν είναι νέο το παραπάνω φαινόμενο, παρά μόνο η έντασή του.

Ιδίως στο διεθνές περιβάλλον και στη βιβλιογραφία πολλαπλασιάζονται οι συζητήσεις για τις καθοριστικές επεμβάσεις των ΜΜΕ στην πολιτική.

Εδώ θέλω να διακρίνω μόνο μία διάσταση, το δίπτυχο διαστρέβλωση-φαντασία.

Πραγματικά, τα σχετικά δημοσιεύματα μπορούν να καταταγούν σε δύο κατηγορίες.

Πρώτα, σε όσα διαστρεβλώνουν την αλήθεια, τα πράγματα: είναι ενοχλητικά, επικίνδυνα, αλλά πάντοτε ευεξήγητα ως προς τις σκοπιμότητες και τους τρόπους παραγωγής τους.

Δεύτερο, σε όσα αποτελούν τελείως φανταστικές κατασκευές. Εκ του μηδενός.

Εδώ το σκοτάδι που περιβάλλει την παραγωγή του ψεύδους είναι βαθύ. Ποιοι κρύβονται στη σκοτεινιά; Δημοσιογράφοι; Πράκτορες;

Φυσικά οι απαντήσεις (πρέπει να) ποικίλλουν κατά περίπτωση.

Μεταφέρω εδώ ένα παράδειγμα φανταστικής κατασκευής, αναμνηστικό της θητείας μου στο υπουργείο Δικαιοσύνης.

Καθόλου σοβαρό μάλλον στα μάτια ενός αναγνώστη που έχει τον χρόνο να δυσπιστεί, εύληπτο όμως «δεδομένο» στα μάτια πολλών άλλων, αυτών με τη φευγαλέα ή την κουρασμένη ματιά.

«…Σε γιάφκα μυστικών συναντήσεων φαίνεται πως είχαν μετατρέψει καφενεδάκι μνημοσύνων στην οδό Αναπαύσεως πλησίον του Α' νεκροταφείου ο νυν Υπουργός Δικαιοσύνης του ΣΥΡΙΖΑ Νίκος Παρασκευόπουλος και ο πασίγνωστος Ευάγγελος Βενιζέλος...

Ετσι, μακριά από τα αδιάκριτα μάτια, αφού, όπως είπαμε, στο σημείο συχνάζουν μόνο πονεμένοι συγγενείς που ποσώς ενδιαφέρονται για πολιτικές συναντήσεις τη συγκεκριμένη στιγμή, ενώ εκτός κηδειών δεν “πατάει ψυχή”, οι δύο κορυφαίοι νομικοί διατηρούσαν ανοιχτή επικοινωνία. Την ίδια στιγμή βέβαια επισήμως ο Βαγγέλης Βενιζέλος κατακεραύνωνε την Κυβέρνηση με βαρύτατους χαρακτηρισμούς, υπεράσπιζε αναίσχυντα τον κύριο Βγενόπουλο και τους καναλάρχες, αλλά αυτό φαίνεται ότι δεν εμπόδισε τον κύριο Παρασκευόπουλο να κάνει παρέα μαζί του. Ελπίζουμε η χλιαρή αντιμετώπιση Παρασκευόπουλου στη σκανδαλώδη υπόθεση Βγενόπουλου να μη σχετίζεται με τις παρέες του…»².

Το εντυπωσιακό στο νουάρ αυτό σενάριο είναι το εξής: Δεν πρόκειται για γενίκευση ενός μεμονωμένου περιστατικού, ούτε για διαστρέβλωση πραγματικού υλικού, π.χ. για αλλοίωση κάποιων δεδομένων.

Οπως ο καθένας αν το σκεφτεί καταλαβαίνει, η περιγραφή, η εξιστόρηση, η τοποθεσία, οι περιστάσεις συνέθεταν ένα σχεδόν κωμικό σκηνικό, αναπόδεικτο, ή μάλλον αυταπόδεικτα πλαστό, κι όμως ικανό να εντυπωθεί στη μνήμη ενός αναγνώστη που δεν αμφισβητεί.

Βρέθηκε κάποιος (ή κάποιοι) που εν ψυχρώ κατασκεύασαν και την ιδέα και το κείμενο και τα προώθησαν για δημοσίευση.

Με ποιο κίνητρο; Αγνωστο στις λεπτομέρειες, αλλά οπωσδήποτε ισχυρό και πολιτικό.

Η φαντασία στην τέταρτη εξουσία δεν είναι καθόλου απλή υπόθεση, λοιπόν.

Δίπλα στο σχεδόν κωμικό παράδειγμα που παρέθεσα, συνυπάρχουν άλλα πολλά παρόμοια, πιο επικίνδυνα.

Οι στόχοι ποικίλλουν, αλλά όλοι είναι δηλητηριώδεις: εκτέλεση συμβολαίων «πολιτικού θανάτου», εξυπηρέτηση ανταγωνισμών, επηρεασμοί ψηφοφόρων.

Η άμυνα του πολίτη φυσικά δεν είναι να μη διαβάζει: η πληροφόρηση, ο Τύπος παραμένουν οχυρά της δημοκρατίας.

Αυτό που χρειάζεται είναι η κριτική, έως και δύσπιστη, ανάγνωση. «Να θυμάσαι να δυσπιστείς», καλούσε ο Επίχαρμος.

¹ 6-1-2017, Δημοσιογράφοι Α. Ψαρρά, Δ. Αγγελίδης, Δ. Κανελλόπουλος, Χρ. Καλλιμάνης

² 27-10-2016, www.koutipandoras.gr, προηγουμένως www.epikairo.com

*ομ. καθηγητής ΑΠΘ, βουλευτής