Επιπροσθέτως η ουσιαστική συμμετοχή στη δημοκρατική πολιτική διαδικασία προϋποθέτει την ενημέρωση του πολίτη για όλα όσα καθορίζουν τις κοινωνικο-πολιτικο-οικονομικές συνθήκες ύπαρξής του. Επομένως η ενημέρωση συνδέεται ευθέως ανάλογα με την ποιότητα της δημοκρατίας και η πολύπλευρη εξουσιαστική σχέση πολιτικής και μέσων χαρακτηρίζει και το είδος του πολιτεύματος.

Στο δημοκρατικό πολίτευμα η διελκυστίνδα πολιτικής και μέσων παραμένει σε ισορροπία, ενώ στα ολοκληρωτικά καθεστώτα η πολιτική έχει τον απόλυτο έλεγχο των μέσων. Όσο περισσότερο οι κανονιστικές προϋποθέσεις λειτουργίας των ΜΜΕ διασφαλίζουν αξιακές προϋποθέσεις λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος, τόσο περισσότερο κατοχυρώνεται η δημοκρατία. Όσο περισσότερο δηλαδή διασφαλίζονται:

* Η ισότητα και η ελευθερία των πολιτών στη χρήση των μέσων, επιβεβαιώνοντας το δικαίωμα του πολίτη στην ενημέρωση και την έκφραση γνώμης.

* Ενημέρωση ελεύθερη, πολυφωνική, ανεξάρτητη και σύμφωνη με τους κανόνες δεοντολογίας. Οι τέσσερις αυτές προϋποθέσεις για την ενημέρωση (η ελευθερία, η πολυφωνία, η ανεξαρτησία και η δεοντολογία) είναι ο πυρήνας τηw δημοκρατικής λειτουργίας του πολιτεύματος.

Στην πράξη καμιά από τις τέσσερις προϋποθέσεις για την ενημέρωση δεν εφαρμόζεται στο ακέραιο. Ελευθερία, πολυφωνία και ανεξαρτησία υπονομεύονται είτε από την ολοένα αυξανόμενη συγκέντρωση των μέσων σε λίγες ιδιοκτησίες προσανατολισμένες αποκλειστικά στο κέρδος είτε από την αέναη προσπάθεια των κυβερνήσεων να ελέγξουν τα δημόσιου χαρακτήρα μέσα.

Η συγκέντρωση της ιδιοκτησίας των ΜΜΕ παγκοσμίως σε μεγάλα οικονομικά συμφέροντα και ο έλεγχος της ροής των ειδήσεων από λίγους μεγάλους οργανισμούς οδηγούν σε μια παγκοσμιοποιημένη, ελεγχόμενη δημοσιότητα. Παράλληλα η δεοντολογία, από τη στιγμή που οι τρεις πρώτες προϋποθέσεις σχετικοποιούνται, είναι προφανές ότι και αυτή, εξ ορισμού, χάνει σημαντικό μέρος του περιεχομένου της.

Η ενημέρωση σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, υπόκειται στους όρους της αγοράς και απαξιώνεται ολοένα και περισσότερο χάνοντας το ίδιο το νοηματικό της περιεχόμενο. Τα ΜΜΕ, εγκλωβισμένα στις απαιτήσεις της τηλεθέασης - ακροαματικότητας - αναγνωσιμότητας, προσανατολίζονται σε ό,τι θεωρείται εύκολα καταναλώσιμο, κινούμενα στην τροχιά ενός φαύλου κύκλου που αυτοτροφοδοτείται γύρω από το δίπολο ζήτησης - προσφοράς. Ζήτηση η οποία καθορίζεται από ένα κοινό πολιτικά και πολιτιστικά αλλοτριωμένο και προσφορά η οποία στρέφεται προς την «ενημερωδιασκέδαση», η ζωηρή εικόνα της οποίας τείνει να επισκιάσει την ωχρή πραγματικότητα.

Ο πολίτης - ακροατής - τηλεθεατής - αναγνώστης, όπως παρατηρεί ο Daniel Boorstin, «ζει σ’ έναν κόσμο όπου η φαντασία είναι πιο πραγματική από την πραγματικότητα, όπου η εικόνα έχει μεγαλύτερο κύρος από το πρωτότυπό της»i και γι’ αυτό το«ψευδογεγονός»iiεπιλέγεται ως τακτική στον χώρο της ενημέρωσης.

Αυτή η τάση απαξίωσης των ΜΜΕ, τα οποία αποτελούν τον κατ’ εξοχήν θεσμό στη συγκρότηση της δημόσιας σφαίρας, είναι προφανές πως συνεπάγεται την τάση απαξίωσης αυτής καθ’ εαυτής της δημόσιας σφαίρας, γεγονός το οποίο επιφέρει καίριο πλήγμα στη δημοκρατία, αφού αποσυντίθεται ο λειτουργικός της πυρήνας. Και καθίσταται έκδηλο και προφανές πως το έλλειμμα ενημέρωσης συνεπάγεται έλλειμμα δημοκρατίας.

Παράλληλα η εμφάνιση των νέων μέσων μεταβάλλει καθοριστικά το μιντιακό περιβάλλον και η παραδοσιακή δομική σχέση πομπού και δέκτη του ενημερωτικού μηνύματος αλλάζει, με κύρια χαρακτηριστικά τη διαδραστικότητα και την εναλλαγή των ρόλων πομπού - δέκτη. Στο περιβάλλον αυτό ο δημοσιογράφος φαίνεται να χάνει τον ρόλο του πυλωρού της ροής των ειδήσεων και τα παραδοσιακά μέσα (και οι δημοσιογραφικοί οργανισμοί) προσπαθούν να ενσωματώσουν και να ενσωματωθούν στα νέα μέσα.

Αποκτούν ιστότοπο και ενσωματώνουν τα ιστολόγια, τα κοινωνικά δίκτυα, αλλά και τη «δημοσιογραφία των πολιτών», τείνοντας προς μια «επαναφεουδαρχοποίηση» της δημόσιας σφαίραςiii και μια «αναφεουδαρχοποίηση» των εργασιακών συνθηκών, αφού η ενσωμάτωση γίνεται χωρίς όρους εργασιακών συνθηκών. Στη διαδικτυακή κουλτούρα του «δωρεάν» οι δημοσιογραφικοί οργανισμοί απαντούν με τη δωρεάν εργασία. Όπως επισημαίνει ο Ian Hargreaves, «καθώς μια γενιά μεγαλώνει ασυνήθιστη στην ιδέα ότι οι ειδήσεις κοστίζουν χρήμα, τα οικονομικά της απαιτητικής σε πόρους δημοσιογραφίας, όπως είναι οι σε βάθος έρευνες, υπονομεύονται»iv.

Σε αυτό το πλαίσιο λειτουργίας των μέσων και με επιπλέον παράγοντα την οικονομική κρίση, οι εργασιακές συνθήκες που συναντούν οι νέοι είναι τουλάχιστον απογοητευτικές. Επιπλέον η επιτάχυνση των διαδικασιών με την εφαρμογή των νέων τεχνολογιών και το ανταγωνιστικό μοντέλο αγοράς απαιτούν ταχύτητα και η ταχύτητα επικαθορίζει το περιεχόμενο συντρίβοντας πολύ συχνά τη δεοντολογία. Το μέσον είναι το μήνυμα, είχε πει ο McLuhan, και στην ψηφιακή εποχή το μέσον, όπως και το μήνυμα, είναι σε μετάβαση. Και κάθε μετάβαση έχει απώλειες. Συνεπώς η ευθύνη για το μέλλον της ενημέρωσης βαρύνει τόσο τους δημοσιογράφους όσο και τους διδάσκοντες στα Τμήματα Επικοινωνίας.

* Επίκουρη καθηγήτρια ΕΚΠΑ, δημοσιογράφος

i Daniel Boorstin, «Από τη συλλογή ειδήσεων, στην κατασκευή ειδήσεων. Ένας κατακλυσμός ψευδογεγονότων», στο: Το μήνυμα του μέσου. Η έκρηξη της μαζικής επικοινωνίας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1991, σελ. 189.

ii “Ψευδογεγονός” είναι ένα συμβάν το οποίο έχει τα εξής χαρακτηριστικά: «1. Δεν είναι αυθόρμητο, αλλά παρουσιάζεται επειδή κάποιος το έχει σχεδιάσει, σκηνοθετήσει ή υποκινήσει. […] 2. Σκηνοθετείται πρωταρχικά (όχι πάντα αποκλειστικά) με άμεσο σκοπό να μεταδοθεί ή να αναπαραχθεί. […] Το ερώτημα «είναι πραγματικό;» είναι λιγότερο σημαντικό από το ερώτημα «έχει ειδησεογραφική αξία;». 3. Η σχέση του με τη βαθύτερη πραγματικότητα της κατάστασης είναι αμφιλεγόμενη. Το ενδιαφέρον του προκύπτει κατά πολύ απ’ αυτήν ακριβώς την αμφιλογία. […] 4. Συνήθως προορίζεται ν’ αποτελέσει μια αυτοεπαληθευόμενη προφητεία». Daniel Boorstin, ό.π., σελ. 160-161.

iii Ο Jürgen Habermas χρησιμοποίησε τον όρο «αναφεουδαρχοποίηση της δημοσιότητας» για την αλλαγή που είχε συντελεστεί στη δημοσιότητα καθώς, ενώ κάποτε σήμαινε την απογύμνωση της πολιτικής κυριαρχίας μπροστά στον δημόσιο διαλογισμό, αργότερα, στον βαθμό που άρχισε να διαμορφώνεται από τις δημόσιες σχέσεις, παίρνει πάλι φεουδαρχικά χαρακτηριστικά. (Jürgen Habermas, Αλλαγή δομής της δημοσιότητας, Νήσος, Αθήνα 1997, σελ. 279). Αυτή η «αναφεουδαρχοποίηση» σχετικοποιείται με την εμφάνιση των νέων μέσων. Μια δεύτερη δομική αλλαγή στη δημόσια σφαίρα συντελείται τόσο από το γεγονός της διαδραστικής επικοινωνίας και της παραγωγής περιεχομένου από τους χρήστες όσο και από την παρουσία εναλλακτικών πηγών ενημέρωσης. Και μπορεί η πλειονότητα της συμμετοχής να μην αφορά την πολιτική, ωστόσο το μέρος των πολιτών που συμμετέχει πολιτικά συμβάλλει στην ανάδυση μιας εναλλακτικής δημόσιας σφαίρας στον αντίποδα των παγκοσμιοποιημένων και ελεγχόμενων μέσων. Οι ενεργοί πολίτες διαθέτουν πλέον ένα εύχρηστο εργαλείο για την ενημέρωσή τους, για την οργάνωση των κινητοποιήσεών τους και τον έλεγχο της πολιτικής. Ωστόσο αυτό ακριβώς το εύχρηστο εργαλείο χρησιμοποιεί και η εξουσία για τον έλεγχο της δημόσιας σφαίρας με αποτέλεσμα η διελκυστίνδα ανάμεσα στην ελευθερία και την επιτήρηση που διεξάγεται στον χώρο των νέων μέσων να γέρνει προς την επιτήρηση. Υπό την έννοια αυτή γίνεται λόγος για «επαναφεουδαρχοποίηση». Δες Μαρίνα Ρήγου, Από την ψηφιακή επανάσταση στην ψηφιακή επιτήρηση. Νέα μέσα, δημοσιότητα και πολιτική, Σιδέρης, Αθήνα 2014.

iv Ian Hargreaves, Journalism. A Very Short Introduction, Oxford University Press, Oxford 2005, σελ. 2.