Η διερεύνηση πιθανών ποινικών ευθυνών του πρώην υπουργού Γιάννου Παπαντωνίου για τα εξοπλιστικά έχει αρχίσει και συνεχίζεται. Πρόσφατα, όπως είναι ευρύτερα γνωστό, η Βουλή παρέπεμψε σχετική υπόθεση στα αρμόδια εισαγγελικά και δικαστικά όργανα. Στον απόηχο αυτών των εξελίξεων και των σχολίων οι σκέψεις που ακολουθούν.
Στην κοινωνική συνείδηση και σε βάθος ιστορικού χρόνου η Δικαιοσύνη είναι συνυφασμένη με την έννοια της ισότητας. Φυσικά, η δομική αυτή σημασία της ισότητας αποτυπώνεται και στα κορυφαία θεσμικά εργαλεία (Διεθνείς Συμβάσεις Δικαιωμάτων, Σύνταγμα). Ακόμη και η εγγύηση της αναλογικότητας των έννομων συνεπειών ορίζει και αναλύει την ισότητα, αφού η τελευταία δεν έχει καμιά σχέση με την ισοπέδωση.
Ασφαλώς η Δικαιοσύνη δεν ίπταται υπεράνω, αλλά αποτελεί και η ίδια ένα ιστορικο-κοινωνικό προϊόν. Καταστέλλει, αλλά κάποτε κιόλας αντανακλά φαινόμενα ανισότητας ήδη φανερά ή υποδόρια στο κοινωνικό σώμα. Περί αυτού πρόκειται, όταν πολιτικοί ή απλοί πολίτες «ξεχνούν» να μετρήσουν τους πρόσφυγες στα θύματα της βίας (ακροδεξιάς, τρομοκρατικής κτλ.). Ας επιστρέψουμε όμως στον κανόνα: Οι πολλοί χρειάζονται και διεκδικούν την ισότητα.
Είναι φυσικό λοιπόν η κοινή γνώμη, ιδίως σε συνθήκες κρίσης και αντιξοότητας, να ευαισθητοποιείται και να αντιδρά απέναντι σε φαινόμενα ευνοϊκής μεταχείρισης των όποιων μεγαλόσχημων.
Δεν είναι σπάνιο βέβαια ο μεγαλόσχημος να αντιμετωπίζεται σαν αποδιοπομπαίος τράγος, με έναν λαϊκισμό που φτάνει στη διαμόρφωση τεκμηρίων ενοχής. Ωστόσο, συχνότερο είναι το αντίθετο. Από την εποχή του Σόλωνα, που παρατηρούσε ότι το μεγάλο έντομο διαπερνά τον ιστό της αράχνης και μόνο τα μικρά συλλαμβάνονται, δεν έχουν αλλάξει πολλά στο θέμα αυτό.
Στην κριτική περί άνισων κρίσεων αντιτείνεται συχνά ότι μόνο ο δικαστής έχει δει άμεσα και συνολικά τις αποδείξεις, μόνο εκείνος γνωρίζει τι είναι ίσο ή άνισο. Σωστό, αλλά η άμεση γνώση του καθόλου δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να κάνει λάθος.
Δύο πράγματα θυμίζω: Αν κάτι δεν θα μπορούσε να διαψευστεί, δεν θα ήταν καν επιστημονικό (Popper), ενώ η δικαστική κρίση ασφαλώς προϋποθέτει εχέγγυα επιστήμης. Δεύτερο, ότι η γυναίκα του Καίσαρα δεν αρκεί να είναι, πρέπει και να φαίνεται τίμια. Το ίδιο ισχύει και για τη Δικαιοσύνη και τα έργα της.
Χωρίς άλλο σήμερα οι εικόνες που τραυματίζουν τη Δικαιοσύνη δεν λείπουν. Πώς θα εξηγηθεί η πρωτόδικη αυστηρότητα απέναντι στον Τ. Θεοφίλου ή στην Ηριάννα, αν όχι με την αναγωγή στα φρονήματα και στον τρόπο ζωής τους;
Αποδείξεις τεχνικά αμφισβητήσιμες και περιστατικά (ιδίως στην περίπτωση της δεύτερης) που αποτελούσαν μακρινούς κρίκους μιας αιτιακής αλυσίδας που καταλήγει στο έγκλημα κρίθηκαν αρκετά για πέντε και για δεκατρία χρόνια φυλακής.
Αντίστροφα ήπια και υπερπροστατευτική ωστόσο φάνηκε η ποινική μεταχείριση των ενόχων της Μανωλάδας. Τόσο, ώστε να εκτεθεί η Δικαιοσύνη της χώρας μας στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και ανακλαστικά σε πλήθος Ευρωπαίων πολιτών.
Εδώ και δεκαετίες, όχι μόνο στη χώρα μας αλλά και σε άλλες χώρες και ηπείρους, οι μεθοδεύσεις για να αποφεύγουν οι μεγαλόσχημοι την ποινική δικαιοσύνη κυρίως είναι δύο.
Πρώτη, η καθυστέρηση. Ιδίως στην περίπτωση της ποινικής ευθύνης υπουργών, η υπερσύντομη προθεσμία που προβλέπεται στο άρθρο 86 του Συντάγματος έχει οδηγήσει σοβαρές υποθέσεις σε παραγραφή και πρόωρη απαλλαγή.
Η δεύτερη μέθοδος διαφυγής, ιδίως σε περιπτώσεις διαφθοράς και οικονομικών εγκλημάτων, έχει χαρακτηριστικά μεγάλου κόλπου: Κατά την εξέλιξη μιας διαδικασίας δίωξης αφήνεται τεχνηέντως χωρίς έλεγχο και προσοχή ένα κάποιο τυπικό ελάττωμα.
Η έλλειψη π.χ. μιας μετάφρασης ή ενός τυπικού στοιχείου σε μια γραπτή πραγματογνωμοσύνη ή μια αναρμοδιότητα. Ετσι, στο τέλος το δικαστήριο οδηγείται σε απαλλαγή για τυπικούς λόγους. Είναι αργά να ξαναρχίσουν όλα από την αρχή, η υπόθεση έχει «καεί».
Αναμφίβολα, οι πολλοί λειτουργοί της Δικαιοσύνης μοχθούν ευσυνείδητα. Θίγονται οι ίδιοι σοβαρά από τις εικόνες της ανισότητας, όποτε αυτές εμφανίζονται, ιδίως στα πεδία των ποινικών υποθέσεων και της καταπολέμησης της διαφθοράς. Χωρίς εφησυχασμό πρέπει έμπρακτα να συμβάλουν στην οικοδόμηση μιας νέας σχέσης εμπιστοσύνης με την κοινωνία.
*ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ – βουλευτής
