Η σημασία του Πολυτεχνείου, η «φιλελευθεροποίηση» Μαρκεζίνη, η συμβολή του Πουλαντζά στη μελέτη των δικτατοριών, γιατί σήμερα δεν ζούμε μια «νέα χούντα», αλλά τον εκφυλισμό της δημοκρατίας.
Ηλίας Νικολακόπουλος: Μας ρωτάς πότε πληροφορηθήκαμε τα γεγονότα. Ήμασταν και οι δυο στο Παρίσι, και μάθαμε για την κατάληψη του Πολυτεχνείου από την πρώτη κιόλας μέρα. Έκτοτε, βρισκόμασταν περίπου σε διαρκή συνέλευση στη Fondation Hellénique, στο Ελληνικό Σπίτι.
Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: Η διαρκής αυτή συνέλευση είχε αρχίσει βέβαια, από το 1967: το Ελληνικό Σπίτι βρισκόταν εν διαρκή συνελεύσει όλα τα χρόνια της Χούντας…
Η. Νικολακόπουλος: Και τις μέρες του Πολυτεχνείου οι συνελεύσεις πυκνώνουν και γίνονται πάνδημες. Τα νέα μεταδίδονται αμέσως. Ευτυχώς, εκείνη την εποχή στο Παρίσι υπήρχαν χαλασμένα τηλέφωνα για το κοινό: έριχνες μέσα ένα κέρμα και ανανέωνες συνέχεια τον χρόνο ομιλίας — έβλεπες λοιπόν Έλληνες στους θαλάμους με τις ώρες. Μ’ αυτό τον τρόπο ακούγαμε και τον σταθμό του Πολυτεχνείου.
Κ. Τσουκαλάς: Όταν μάθαμε ότι μπήκε το τανκς, συγκεντρωθήκαμε καμιά πενηνταριά άνθρωποι, όλοι μας πανεπιστημιακοί, στο γραφείο του αρχιτέκτονα Γιώργου Κανδύλη. Έπεσε και η ιδέα, η οποία τελικά δεν υλοποιήθηκε, να πάρουμε ένα αεροπλάνο και να κατέβουμε στην Ελλάδα, με στόχο είτε να μας συλλάβουν είτε να μας απελάσουν — για λόγους διεθνών εντυπώσεων. Το Πολυτεχνείο ήταν μια τομή σε όλη την ιστορία της αντιδικτατορικής μας κινητοποίησης.
Η. Νικολακόπουλος: Θυμάμαι ότι στις 18 Νοεμβρίου το βράδυ έγινε μια μεγάλη διαδήλωση έξω από την ελληνική πρεσβεία, στην οποία καταφέραμε και μπήκαμε και μέσα στο κτίριο… Πέρα από τις αναμνήσεις μας, αφού μιλάμε για το «παρισινό Πολυτεχνείο», ας θυμηθούμε ότι τα χρόνια αυτά στο Παρίσι ζει και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Παρότι έγιναν διάφορες προσπάθειες για να κάνει κάποια δήλωση, στέφθηκαν με αποτυχία.
Κ. Τσουκαλάς: Ένα από τα χαρακτηριστικά της καραμανλικής διαδρομής, στη διάρκεια της Χούντας, ήταν η σιωπή ή, ακριβέστερα, η επιλεκτική σιωπή.
Η. Νικολακόπουλος: Έκανε επιλεκτικά δηλώσεις όποτε έκρινε. Για το Πολυτεχνείο δεν έκανε — παρότι ξέρουμε ότι του έγιναν κρούσεις. Σκέφτομαι ότι και οι συνομιλητές του στην Ελλάδα, και αναφέρομαι κυρίως στον Κωνσταντίνο Τσάτσο, προφανώς θα τον απέτρεπαν. Ο Τσάτσος, στη Λογοδοσία μιας ζωής, χαρακτηρίζει το Πολυτεχνείο εκδήλωση του πεζοδρομίου, το θεωρεί οχλοκρατική εκδήλωση των κομμουνιστών και άλλων ταραχοποιών…
Η «φιλελευθεροποίηση» Μαρκεζίνη
Συνολικότερα, τώρα, για την εξέγερση του Πολυτεχνείου πρέπει να θυμηθούμε ότι ξεσπάει σε μια περίοδο «ομαλοποίησης», με την υπόσχεση της κυβέρνησης Μαρκεζίνη για διεξαγωγή εκλογών την άνοιξη του 1974. Το μεγαλύτερο μέρος του πολιτικού κόσμου αντιμετωπίζει θετικά την προοπτική αυτή ή τουλάχιστον θεωρεί ότι πρέπει να εκμεταλλευθεί τη ρωγμή. Όσον αφορά τον Καραμανλή… αυτός πρόλαβε να μην πάρει θέση για το «άνοιγμα Μαρκεζίνη». Το Πολυτεχνείο τον διευκόλυνε. Υπάρχει μόνο ένα άρθρο του Γεωργίου Ράλλη, στη Βραδυνή, μια μόλις μέρα πριν την κατάληψη του Πολυτεχνείου, όπου αφήνει να φανεί, περίπου ως εκπρόσωπος του Καραμανλή, ότι το άνοιγμα πρέπει να αντιμετωπιστεί θετικά. Βέβαια, το άνοιγμα κατέρρευσε με το τανκς.
Κ. Τσουκαλάς: Η σχετική κουβέντα για τη βαθμιαία φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος έχει αρχίσει νωρίτερα, από το καλοκαίρι του 1973, με την αμνηστία. Ολόκληρη η αστική τάξη και όλο το πολιτικό προσωπικό έλεγαν ότι θα βγούμε από τη δικτατορία με «βελούδινο τρόπο»…
Η. Νικολακόπουλος: …με τον Παπαδόπουλο «πρόεδρο της Δημοκρατίας» και ένα φρικώδες Σύνταγμα.
Ο Πουλαντζάς και η κρίση των δικτατοριών
Κ. Τσουκαλάς: Και εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της μετάβασης, που έχει επεξεργαστεί ο Πουλαντζάς, ο οποίος πρόβαλε την αναγκαιότητα της ρήξης, μιλούσε για την αδυναμία μετάβασης από ένα αυταρχικό σε ένα δημοκρατικό καθεστώς χωρίς ριζική τομή. Πιστεύω ότι είχε απολύτως δίκιο. Το υπάρχον τότε Σύνταγμα, σε συνδυασμό με τον Παπαδόπουλο στην προεδρία, τον πλήρη έλεγχο που θα ασκούσε ο στρατός προοιωνίζονταν την αδυναμία να περάσει κανείς, γρήγορα τουλάχιστον, σε μια άλλη κατάσταση.
Η. Νικολακόπουλος: Στην Ισπανία, βέβαια, η ρήξη ήταν σταδιακή και πραγματοποιήθηκε συναινετικά, με συμφωνία καθεστώτος και αντιπολίτευσης.
Κ. Τσουκαλάς: Ναι, η συμβολική παρουσία του Χουάν Κάρλος επέτρεψε τη λείανση των αντιθέσεων, δίνοντας τη δυνατότητα για μεταλλαγή όλου του συστήματος, από δικτατορικό σε δημοκρατικό, μετά τον θάνατο του Φράνκο.
Η. Νικολακόπουλος: Στην Ισπανία, τη μετάβαση στη δημοκρατία άρχισε να την υλοποιεί σημαντικό κομμάτι του καθεστώτος. Ας μην ξεχνάμε ότι η στήριξη του καθεστώτος ήταν σαφώς ευρύτερη από ό,τι στη δική μας οπερετική δικτατορία. Το καθεστώς του Φράνκο αντιπροσώπευε σημαντικές δυνάμεις της κοινωνίας και της αστικής τάξης, που μεταλλάχθηκαν από φρανκιστές σε δημοκράτες.
Κ. Τσουκαλάς: Η διαδικασία είχε ξεκινήσει αρκετά πριν. Είχαν εμφανιστεί νέες γενιές που αναλογίζονταν το μέλλον τους…
Η. Νικολακόπουλος: ….και την Ευρώπη. Αυτό είναι κάτι που τονίζει επίσης ο Πουλαντζάς: τη σημασία που είχε, για τις αστικές τάξεις της Ελλάδας, της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, το ζήτημα της Ευρώπης, από την οποία αποκλείονταν λόγω των δικτατορικών καθεστώτων.
Κ. Τσουκαλάς: Η Κρίση των δικτατοριών του Πουλαντζά είναι ένα βιβλίο με μεγάλες αρετές, αλλά και ελαττώματα. Ενώ στις βασικές του θεωρητικές αφετηρίες είναι διορατικότατο και εξαιρετικά εύστοχο, το πρόβλημά του προκύπτει από την προσπάθεια και την αγωνία του Πουλαντζά, μέχρι την τελευταία στιγμή, να προσαρμόσει τη συλλογιστική και τον λόγο του στην καθημερινή ροή των ειδήσεων. Μέχρι την τελευταία μέρα πήγαινε στο τυπογραφείο, έκανε αλλαγές — με αποτέλεσμα να μην παντρεύεται αβίαστα η άρτια θεωρητική του σκευή με την εμπειρική του τεκμηρίωση. Παρά ταύτα, είναι πολλοί οι λόγοι που αξίζει να ξαναδιαβάσει κανείς αυτό το βιβλίο. Πέραν από το πάντα επίμαχο ζήτημα της «δημοκρατικής ρήξης», οι αναλύσεις του πρέπει να μας κάνουν να ξανασκεφτούμε για το ευρύτερο πρόβλημα της «μετάβασης» από ένα κοινωνικοπολιτικό καθεστώς σε ένα άλλο.
Η. Νικολακόπουλος: Ναι, ένας πρώτος λόγος είναι το ρηξικέλευθο, για την εποχή του, συμπέρασμα ότι η Χούντα αποτελεί ειδική μορφή κράτους έκτακτης ανάγκης, και όχι φασιστικό καθεστώς. Η δεύτερη μεγάλη συμβολή του είναι το θέμα της Ευρώπης. Επίσης, επιμένει πολύ στις συγκρούσεις ενδοαστικών συμφερόντων, ότι δεν έχουμε να κάνουμε με ένα συμπαγές μπλοκ και μετωπική αντιπαράθεση λαϊκών και κυρίαρχων τάξεων. Επίσης, ασχολείται με το σχήμα μητρόπολη-περιφέρεια, αναγνωρίζοντας ότι η Ελλάδα είναι εξαρτημένη, αλλά όχι περιφέρεια. Και μιλάει σχεδόν για παγκοσμιοποίηση.
Κ. Τσουκαλάς: Ναι, και σε αυτό το βιβλίο, αλλά κυρίως στις Κοινωνικές τάξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό. Δεν χρησιμοποιεί όμως τον ανύπαρκτο ακόμα όρο «παγκοσμιοποίηση», αλλά «υπερεθνικοποίηση».
Με αφορμή αυτό που είπες παραπάνω, ότι για τον Πουλαντζά η Χούντα δεν είναι φασιστικό καθεστώς, θα ήθελα να τονίσω ότι οι ορολογικές ολισθήσεις δεν είναι μόνο ανιστόρητες αλλά και επικίνδυνες. Πολλώ δε μάλλον όταν χαρακτηρίσουμε αυτό που ζούμε σήμερα «χούντα»: παραβιάζουμε την κοινή λογική και μετασημασιολογούμε την πραγματικότητα. Οι όροι δεν είναι αθώοι, έχουν πολιτικές προεκτάσεις, δεν πρέπει να μιλάμε σαν ακαδημαϊκοί του 28ου αιώνα, αλλά ως ενεργοί πολίτες του 21ου αιώνα, που επιμένουμε να σεβόμαστε τη σημασία των λέξεων. Και έχει τεράστια σημασία, για τη δική μας πράξη, για τον τρόπο που διαμορφώνουμε την κοινή μας δράση, αν αυτό που ζούμε είναι χούντα, λειψή δημοκρατία ή αυταρχική δημοκρατία.
Σήμερα δεν ζούμε μια «νέα χούντα»…
Η. Νικολακόπουλος: Όπως έχω ξαναπεί, το δημοφιλές σύνθημα «Η Χούντα δεν τελείωσε το ’73» είναι από τα ατυχέστερα που έχουν ακουστεί. Εκτός από τη λάθος χρονολόγηση, το κυριότερο είναι ότι ο συνεχώς εντεινόμενος σήμερα αυταρχισμός δεν αποτελεί «νέα χούντα». Πρέπει να είμαστε σαφείς επ’ αυτού.
Κ. Τσουκαλάς: Το σύνθημα μπορούν να το φωνάζουν είτε πολύ νεότεροι, που δεν έχουν ζήσει τη Χούντα, είτε πολύ μεγάλοι που έχουν αρχίσει και την ξεχνάνε…
Το γεγονός λοιπόν ότι, καταρχήν έστω, με όλους τους περιορισμούς που υπεισέρχονται στην πράξη και συχνά τη φαλκιδεύουν, μπορούμε να εκφραζόμαστε ελεύθερα είναι κάτι μείζον, που πρέπει να το αξιοποιούμε. Δεν πρόκειται για «προνόμιο», αλλά για κατάκτηση δημοκρατική, την οποία πρέπει να υπερασπιστούμε και να διευρύνουμε. Παρά το πασίδηλο δημοκρατικό έλλειμμα λοιπόν, παρά τα πολλαπλασιαζόμενα περιστατικά αυταρχικής διακυβέρνησης, παρά το ότι οι μείζονες αποφάσεις υπαγορεύονται από ξένα κέντρα εξουσίας –και όλα αυτά είναι πολύ σοβαρά– εξακολουθεί να υπάρχει δημοκρατία. Γι’ αυτό άλλωστε ελπίζουμε ότι μπορεί να αλλάξουν τα πράγματα. Αν τον αυταρχισμό και το έλλειμμα της δημοκρατίας μπορείς να τα καταγγείλεις δημόσια, να επιχειρήσεις να τα άρεις, αυτό σημαίνει ότι έχεις περιθώρια να κινηθείς πολιτικά, ότι το πολιτικό, ακόμα κι αν κλονίζεται και αμφισβητείται, δεν έχει πεθάνει.
Η. Νικολακόπουλος: Φυσικά συμφωνώ. Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι και οι κυβερνώντες με τις πράξεις τους απαξιώνουν συνεχώς την έννοια της δημοκρατίας, τροφοδοτώντας τη σύγχυση. Με έχει εντυπωσιάσει μια φράση του Οτέλο ντε Καρβάλιο, αναφορικά με την κατάσταση που έχει δημιουργηθεί πλέον στην Πορτογαλία. Είπε: –Αν ήξερα ότι θα φτάναμε εδώ, θα το ξανασκεφτόμουν αν καλώς κάναμε, ό,τι κάναμε, στην Επανάσταση των Γαριφάλων, αν έπρεπε να βγούμε στους δρόμους υπό τους ήχους της Grandola, Vila Morena. Και είναι χαρακτηριστικό ότι σήμερα στην Πορτογαλία το τραγούδι που ακούγεται διαρκώς είναι η Grandola, το έμβλημα της Επανάστασης των Γαριφάλων…
…αλλά τον εκφυλισμό της δημοκρατίας
Κ. Τσουκαλάς: Αν μείνουμε λοιπόν στο σήμερα, βασικό, βασικότατο πρόβλημα είναι η απόλυτη αποδυνάμωση του κοινοβουλίου και του αντιπροσωπευτικού καθεστώτος. Από τις Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου μέχρι τα πολυσέλιδα νομοθετήματα που απαρτίζονται από ένα και μόνο άρθρο, όλα αυτά δείχνουν τον εκφυλισμό της δημοκρατίας, ο οποίος έχει ξεκινήσει παλιότερα αλλά τώρα έχει φτάσει σε ακραίο σημείο. Μαζί με την απαξίωση του Κοινοβουλίου, έχουμε την πλήρη εξάρτηση της πολιτικής από ξένες κηδεμονίες. Η εποχή Πιουριφόι δεν απέχει πάρα πολύ…
Η. Νικολακόπουλος: Ο Πιουριφόι που, ας το θυμηθούμε, έκανε δηλώσεις για το πότε πρέπει να γίνουν εκλογές, με ποιο εκλογικό σύστημα κ.ο.κ. Τέτοιου είδους παρεμβάσεις βλέπουμε και σήμερα, με την τρόικα — προσωπικά δεν καταλαβαίνω ούτε καν σε επικοινωνιακό επίπεδο πώς φτάσαμε σε αυτό το χάλι…
Κ. Τσουκαλάς: Όλα αυτά λοιπόν καθιστούν την αναπαραγωγή του συστήματος, και στην Ελλάδα και αλλού, προβληματική: η συμβολική ισορροπία είναι εντελώς ασταθής και ρευστή. Τα δημοκρατικά ελλείμματα πολλαπλασιάζονται, οι πολιτικές εξουσίες γίνονται πιο αυταρχικές, καταπιεστικές, ανεξέλεγκτες και τελικά βλακώδεις. Όπως ο Πουλαντζάς μιλούσε για τη δημοκρατική ρήξη, υπάρχει και ένα άλλο όριο, αντίστροφο: Από ποιο σημείο και πέρα μπορεί να μιλάμε για ανεπίστρεπτη αυταρχική ρήξη, δικτατορική ρήξη; Δεν έχουμε φτάσει εκεί, αλλά ας το έχουμε κατά νου. Είναι ενδεχόμενο η εξάρτηση να θεσμοποιηθεί, να γίνει ακόμα αυταρχικότερη και καταπιεστικότερη, οπότε και τίθεται το ερώτημα από ποιο σημείο και πέρα δεν θα μιλάμε πλέον για δημοκρατία, ή θα υπάρξει αντίδραση που θα αντιστρέψει αυτήν την πορεία. Το ερώτημα είναι ανοιχτό.
Η. Νικολακόπουλος. Αυτό εκφράζεται και στην πόλωση που διακινείται επικοινωνικά, σαν να μην υπάρχει εναλλακτική λύση. Για να αναπαραχθεί ένα σύστημα, πρέπει να διαθέτει, μέσα του, τη δυνατότητα εναλλαγής, Εάν αφαιρέσεις τη δυνατότητα αυτή, δεν υπάρχει δημοκρατικό πολίτευμα. Δεν μπορείς, λ..χ, να λες ότι μια πρόταση μομφής, τυπική κοινοβουλευτική διαδικασία, υπονομεύει την «εθνική προσπάθεια».
Κ. Τσουκαλάς: Διαμορφώνεται πλέον μια μόνιμη κατάσταση έκτακτης ανάγκης, πράγμα το οποίο επιτρέπει τη διαμόρφωση και καταχρηστική συνύπαρξη δύο, αντίθετων εκ πρώτης όψεως, ιδεολογημάτων: του σωτηριολογικού και του καταστροφολογικού ιδεολογήματος, που είναι ουσιαστικά το ίδιο, είτε θα καταστραφούμε είτε θα σωθούμε. Αυτή άλλωστε είναι η πεμπτουσία του γνωστού δόγματος ΤΙNA (There Is No Alternative) της Θάτσερ.
Η. Νικολακόπουλος: Δεν είναι καινούργιο. Εκείνο που είναι καινούργιο είναι η έκταση και το βάθος του πολιτικού λόγου, που θεωρεί απολύτως δεδομένη την ανυπαρξία εναλλακτικής. Ακόμα και το ΤΙΝΑ σήμαινε ότι δεν υπάρχει άλλη οικονομική πολιτική, όχι ότι δεν υπάρχει δυνατότητα πολιτικής εναλλαγής, ότι όλα εντάσσονται στο δίπολο «σωτηρία-καταστροφή».
Κ. Τσουκαλάς: Το οικονομικό δόγμα της ΤΙΝΑ έχει όμως κατολισθήσει μεταλλασσόμενο σε συνολικό πολιτικό, δόγμα: Σας υποδεικνύουμε τι θα κάνετε ως κυβέρνηση, δεν σας επιτρέπουμε να κάνετε εκλογές, δεν επιτρέπεται να αποκλίνετε ούτε κατά ιώτα: από τα κελεύσματά μας, μια απόλυτη πολιτική κηδεμόνευση, η οποία αντιστοιχεί και στην οικονομική κηδεμόνευση.
Η συμπεριφορά της Τρόικας συνιστά ένα «παρασύνταγμα»
Η. Νικολακόπουλος. Άρα πρέπει να μιλήσουμε για λειψή ή αυταρχική δημοκρατία
Κ. Τσουκαλάς: ή καχεκτική…
Η. Νικολακόπουλος: Δεν έχουμε παρασύνταγμα βέβαια, αλλά μπορούμε να πούμε ότι αυτό τον ρόλο τον παίζει, όχι το Μνημόνιο, αλλά η συμπεριφορά και οι εμμονές της Τρόικας.
Κ. Τσουκαλάς: Είναι ένας αόρατος ή και ορατός Άρειος Πάγος, ένα ακυρωτικό δικαστήριο.
Σε συνάφεια με όλα αυτά, έχουμε έναν ηθικολογικό πολιτικό λόγο, ολοένα και πιο κενό. Όταν όλα τα πολιτικά προβλήματα επισκιάζονται από την «ανηθικότητα», αυτό οδηγεί σε μια συνολική απόρριψη της πολιτικής και του πολιτικού εν γένει. Αυτό που ακούμε και σήμερα, «ένας Παπαδόπουλος μας χρειάζεται», δεν σημαίνει απλώς ότι έκανε καλά πράγματα, αλλά ότι δεν εμφανίζεται να υπάρχει άλλη λύση στο ηθικό πρόβλημα του ελληνικού πολιτικού κόσμου, από μια δικτατορία «εντίμων και αφθάρτων» — παρότι, φυσικά, ούτε έντιμοι ούτε άφθαρτοι θα ήταν. Και αυτό το ιδεολόγημα αναπαράγεται συστηματικά, όταν το υπ’ αριθμόν ένα μέλημα είναι τα «σκάνδαλα», οι αποκαλύψεις: ότι οι γιατροί παίρνουν φακελάκια, οι εφοριακοί λαδώνονται, οι πολιτικοί διαφθείρονται. Προφανώς όλοι οι παραβάτες πρέπει να παταχθούν παραδειγματικά, προφανώς δεν είμαι υπέρ της διαφθοράς, αλλά δεν μπορεί αυτό το αίτημα της «ηθικής κάθαρσης», και μάλιστα με ισοπεδωτικό τρόπο, να συνιστά την ουσία της πολιτικής. Και δεν είναι καθόλου ελληνικό φαινόμενο, ούτε η διαφθορά ούτε η γενίκευση του λόγου περί διαφθοράς. Εδώ και αρκετά χρόνια, στον ΟΗΕ, στον ΟΟΣΑ, στην Ε.Ε. αποτελεί το μόνιμο μείζον θέμα συζήτησης…
Η. Νικολακόπουλος. Αν κάτι αποτελεί «ελληνική ιδιαιτερότητα» είναι η εκτεταμένη «χαμηλή» διαφθορά. Η υψηλή διαφθορά ίσως είναι μεγαλύτερη σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Γιατί το συγκεκριμένο οικονομικό και κοινωνικό σύστημα δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς να ενσωματώνει τη διαφθορά.
Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ
Η. Νικολακόπουλος. Ασφαλώς το Πολυτεχνείο είναι τομή. Η ιστορία της δικτατορίας μπορεί να χωριστεί σε πριν και μετά το Πολυτεχνείο. Μέχρι τότε είχαμε ελάχιστους νεκρούς. Η Χούντα, λόγω της εκατόμβης του Εμφυλίου, προσπάθησε να αποφύγει τους νεκρούς, με κάθε τρόπο. Και αντικατέστησε τα εκτελεστικά αποσπάσματα με τα βασανιστήρια, οργανώνοντάς τα σχεδόν επιστημονικά. Τα βασανιστήρια στη Χούντα ήταν χειρότερα από ό,τι στον Εμφύλιο, όπου υπήρχε η απειλή και η «λύση» του αποσπάσματος. Η Χούντα, λοιπόν, χρησιμοποίησε τα βασανιστήρια ως κύριο τρόπο καταστολής και επιβολής. Με τους νεκρούς του Πολυτεχνείου η Χούντα απονομιμοποιείται πλήρως. Σπάει εσωτερικά, και μπαίνουμε σε ένα οκτάμηνο όπου ψυχορραγεί. Και αυτό επιτρέπει, μετά την πτώση της (μαζί με την τραγωδία της Κύπρου, βέβαια, που συνιστά την απόλυτη απονομιμοποίηση), να μην έχουμε καμία πολιτική δύναμη που μπορεί να αναφερθεί σ’ αυτήν. Δεν συνέβη το ίδιο με το μεταξικό καθεστώς: οι κληρονόμοι του στις εκλογές του 1950 πήραν 8,5%, ενώ δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα να ενσωματωθούν ακολούθως στην κυρίαρχη Δεξιά βασικά του στελέχη: βουλευτές όπως ο Μανιαδάκης, υπουργοί όπως ο Δημητράτος, ενώ ο Γεωργακόπουλος έγινε πρόεδρος του ΕΕΣ και μεταβατικός πρωθυπουργός το 1958. Αντιθέτως, το Πολυτεχνείο είχε αυτή την καθοριστική συνέπεια
Κ. Τσουκαλάς: Κατά προέκταση και παρέκταση είχε και μια άλλη συνέπεια: λειτούργησε σαν σύμβολο της ιδέας ότι ο ελληνικός λαός αντιστάθηκε, και ότι η αντίσταση αυτή, που εκφράστηκε με την εξέγερση του Πολυτεχνείου, συνέβαλε αποφασιστικά στην πτώση της. Μετά το 1974, δηλαδή, υπάρχει μια ανάγκη συμβολοποίησης του αντιδικτατορικού αγώνα. Και η επέτειος του Πολυτεχνείου αυτό ακριβώς συνοψίζει. Δεν είναι το γεγονός αυτό καθαυτό, είναι ένα είδος μεταπολιτευτικού «Όχι» μια υπόμνηση ότι πάντα υπάρχουν περιθώρια λαϊκής αντίστασης στις εξουσίες που καταδυναστεύουν. Με αυτή την έννοια, η επενέργεια του Πολυτεχνείου υπήρξε αποφασιστική σε συμβολικό επίπεδο.
Η. Νικολακόπουλος: Το γεγονός δε ότι η μετάβαση γίνεται με τον τρόπο που γίνεται (νομιμοποίηση ΚΚΕ, κατάργηση μοναρχίας, δυνατότητας πραγματικής εναλλαγής στην εξουσία) οφείλεται καθοριστικά στο γεγονός ότι η ρήξη, μετά το Πολυτεχνείο, δεν μπορούσε παρά να είναι έντονη.
Κ. Τσουκαλάς. Το Πολυτεχνείο, με άλλα λόγια, εκβίασε τη δημοκρατική ρήξη, για την οποία μιλούσε ο Πουλαντζάς.
Η. Νικολακόπουλος. Ακριβώς. Όλα τα κείμενα του Κωσνταντίνου Καραμανλή από το 1966 και μετά μιλάνε για την ανάγκη ενός μεταβατικού καθεστώτος, από τη δημοκρατία στη δικτατορία, Μετά το Πολυτεχνείο όμως, και την κατάρρευση στην οποία οδηγεί η κυπριακή τραγωδία, έρχεται στην Ελλάδα και ξεχνάει ό,τι είχε υποδείξει προηγουμένως: κάνει την πιο ταχύρρυθιμη μετάβαση στη δημοκρατία. Ό,τι έχει σχεδιάσει, μπροστά στην πραγματικότητα, αναγκάζεται και το αναθεωρεί ριζικά.
