Ο αγώνας του ανθρώπου ενάντια στην εξουσία είναι ο αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη

Μίλαν Κούντερα

Το νοσοκομείο του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, το οποίο το 1948 μετατράπηκε σε μια μεγάλη νοσοκομειακή μονάδα, έφθασε να περιθάλπει στην αιχμή της λειτουργίας έως και 1.200 τραυματίες.

Οι φωτογραφίες της μονάδας Υγειονομικού προέρχονται από τη μη κερδοσκοπική πολιτιστική εταιρία «Φωτογραφίζοντας». Τραβήχτηκαν από το φωτοκινηματογραφικό συνεργείο του Δημοκρατικού Στράτου Ελλάδας, στο οποίο επικεφαλής ήταν ο Γιώργος Σεβαστίκογλου, σκηνοθέτης-σεναριογράφος, και συμμετείχαν ο σκηνοθέτης Μάνος Ζαχαρίας και ο Απόστολος Μουσούρης, διευθυντής φωτογραφίας.

Οι συνηθισμένες πρακτικές για να δημιουργηθούν φωτογραφίες αν δεν υπήρχαν λήψεις (αρνητικά) από φωτογραφικές μηχανές ήταν είτε με αντιγραφή από τα καρέ του κινηματογραφικού φιλμ, είτε με κόψιμο ενός καρέ του κινηματογραφικού φιλμ. Υπάρχουν επίσης και κινηματογραφημένες σκηνές από τη μονάδα υγειονομικού του ΔΣΕ.

 

Μνήμες

Μνήμες του ελληνικού εμφυλίου πολέμου (1946-49), «ξύπνησαν» κατά τη διάρκεια διημερίδας, την οποία διοργάνωσε το 2010 με αφορμή τα 61 χρόνια από τη λήξη του, στο Νεστόριο της Καστοριάς, η Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων (ΕΔΙΑ) 1940-1974 Κεντρικής – Δυτικής Μακεδονίας.

Η θεματική συνάντηση περιελάμβανε εισηγήσεις – παρουσιάσεις για το «αντάρτικο νοσοκομείο» του Γράμμου, στο Λιανοτόπι και αναφορές στην προσωπικότητα του αρχιάτρου, διευθυντή των υγειονομικών υπηρεσιών του «Δημοκρατικού Στρατού της Ελλάδας» (ΔΣΕ), Επαμεινώνδα (Νώντα) Σακελλαρίου.

Πρώην συναγωνιστές αλλά και αντίπαλοι, συμπολεμιστές από την εθνική αντίσταση ενάντια στη ναζιστική κατοχή, οι οποίοι αργότερα βρέθηκαν σε αντίπαλα «μετερίζια» στη διάρκεια του εμφυλίου, ειδικοί επιστήμονες, αυτόπτες, κατέθεσαν τις μαρτυρίες τους για τη δημιουργία της «νοσοκομειούπολης» του Γράμμου.

Τα όσα ανέφεραν χαρακτηρίστηκαν από πολλούς συγκλονιστικά καθώς – όπως είπαν – στους λίγους, ούτε τρεις, μήνες της λειτουργίας της η «νοσοκομειούπολη» προσέφερε υπηρεσίες περίθαλψης σε περισσότερους από 4.000 τραυματίες αντάρτες αλλά και σε πολλούς αιχμαλώτους τραυματίες του κυβερνητικού στρατού.

«Σήμερα, η μελέτη εκείνης της δύσκολης, αιματηρής εποχής του ελληνικού εμφυλίου, που ταλαιπώρησε όλους τους Έλληνες, μπορεί να δώσει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα για την περιοχή. Μας δίνεται η ευκαιρία να έλθουμε καλύτερα σε επαφή μ’ ένα κεφάλαιο της νεώτερης ιστορίας μας, να κατανοήσουμε τα αίτια, να μάθουμε απ’ αυτήν», τόνισε ο δήμαρχος Νεστορίου Χρήστος Γκοσλιόπουλος.

Από την πλευρά της, η τότε αντάρτισσα Κατίνα Λατίφη, τόνισε χαρακτηριστικά: «Σε αυτό το βουνό θάφτηκε ο ανθός της νεολαίας, όλης της Ελλάδας, όχι μόνο τα ανταρτόπουλα».

Πώς στήθηκε η «νοσοκομειούπολη»

Στις αρχές του 1948, πριν ακόμη ο τακτικός στρατός εξαπολύσει τη δεύτερη, μεγάλη εκκαθαριστική του επιχείρηση, στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου – επιχείρηση «Κορωνίς» – το γενικό αρχηγείο του ΔΣΕ, υιοθετώντας εισήγηση του αρχιάτρου του – του γνωστού φυματιολόγου Νώντα Σακελλαρίου – έδωσε εντολή να αναζητηθεί η κατάλληλη τοποθεσία για τη δημιουργία ενός «νοσοκομείου», όπου θα μπορούσε να προσφερθεί φροντίδα σε πληγωμένους αντάρτες.

Ο αρχίατρος είχε ζητήσει να πληρούνται τρεις προϋποθέσεις: πρόσβαση σε καθαρό νερό, φυσική κάλυψη απέναντι σε αεροπορικούς και επίγειους βομβαρδισμούς, καθώς και πρόσβαση σε οδικό δίκτυο, ώστε να μεταφέρονται οι ασθενείς. Επιλέχθηκε το ιδανικό σημείο, σε μια δασωμένη χαράδρα, κοντά στο ερειπωμένο χωριό Λιανοτόπι, στις όχθες των πηγών του Αλιάκμονα.

Τον Απρίλιο του 1948 άρχισε το «τιτάνιο» έργο της ανέγερσης του νοσοκομείου. Μέσα σε ένα μήνα, ως το Μάιο του 1948, είχε ολοκληρωθεί με την τεχνική καθοδήγηση του αντάρτη εργολάβου Μιχάλη Σουμελίδη, από την Ποντοκώμη Πτολεμαΐδας, μια πραγματικά εντυπωσιακή εγκατάσταση.

Το νοσοκομείο, φτιαγμένο κυρίως με πέτρες και ξύλα που έκοψαν οι αντάρτες από τα πυκνά δάση του Γράμμου διέθετε δυνατότητα νοσηλείας 1.500 ατόμων -όπως ανέφερε το γενικό αρχηγείο του ΔΣΕ – δύο χειρουργεία, στα οποία γίνονταν επεμβάσεις αλλά και κλιβάνους αποστείρωσης.

Το ηλεκτρικό ρεύμα παραγόταν από υδροηλεκτρογεννήτρια, που είχε εγκατασταθεί στον Αλιάκμονα και η οποία «έστελνε» ρεύμα και στα μαγειρεία, στους πολλούς βοηθητικούς χώρους, στη μονάδα παραγωγής φυσιολογικού ορού, μέχρι και στο εργαστήριο αποστείρωσης γάζας.

Υπήρχαν ακόμη ειδικοί θάλαμοι νοσηλείας για βαριά τραυματισμένους, τυφικούς και κωφάλαλους. Στην αιχμή της λειτουργίας της έφτασε να περιθάλπει έως και 1.200 τραυματίες. Επιπλέον, είχε δημιουργηθεί ακόμη και υπαίθριο θέατρο, με ξύλινες κερκίδες για την ψυχαγωγία των ασθενών.

Το νοσοκομείο έμοιαζε με πολύβουο μελίσσι μέσα στον πυρετό των μαχών. Οι τραυματίες μεταφέρονταν με φορεία έως και τρεις ώρες μακριά από τα μέτωπα και εγκαταλείπονταν σε απόσταση δύο περίπου χιλιομέτρων από το νοσοκομείο, όπου παραλαμβάνονταν από τους νοσηλευτές, ώστε να διατηρείται μυστική η τοποθεσία της εγκατάστασης. Για αυτό φρόντιζε άλλωστε και η πυκνή δασοκάλυψη, καθώς το φύλλωμα των δέντρων ξεκινούσε πυκνό πάνω από τις παράγκες από το ύψος των πεντέμισι μέτρων.

Οι μαρτυρίες

«Χτίστηκε με υλικά που διέθετε πλούσια η φύση της περιοχής, με τεχνοτροπία συνηθισμένη στα Βαλκάνια και ιδιαίτερα στη Σερβία και με τρόπο που από κάτω να βρίσκονται τα αμπριά και από πάνω οι ξύλινες κατασκευές», τόνισε ο αρχιτέκτονας – ερευνητής Γιώργης Κολιόπουλος και πρόσθεσε:

«Ακόμη και σήμερα είναι αδιευκρίνιστο, από πού μεταφέρθηκαν, μέσα σε τόσο μικρό διάστημα ασβέστες, άμμος, κ.τ.λ. Βρέθηκαν περίπου 80 τσεκούρια που χρησιμοποιήθηκαν για τη λείανση των κορμών. Ήταν πολλά τα εργατικά χέρια. Θεωρώ, πάντως, υπερβολή τη χωρητικότητα που αναφέρθηκε, λόγω του ενθουσιασμού που επικρατούσε κατά την ανέγερσή του και πιστεύω ότι η δυναμική του εξαντλούνταν στη νοσηλεία 500-600 ατόμων».

Το νοσοκομείο λειτούργησε παρέχοντας πλήρεις υπηρεσίες στους τραυματισμένους αντάρτες, μέχρι και τα μέσα του Αυγούστου του 1948, όταν υπό την πίεση του κυβερνητικού στρατού ο ΔΣΕ αναδιπλώθηκε και συντεταγμένα πέρασε τον κύριο όγκο της δύναμης του, στο Βίτσι.

«Υπήρχε φαντασία μεγάλη. Αποστειρώναμε εργαλεία σε κατσαρόλες, βάζαμε μέσα και ψείρες. Αν είχαν ψοφήσει, όταν τις ανοίγαμε, ξέραμε ότι είχαν αποστειρωθεί», ανέφερε η αντάρτισσα, εθελόντρια στη «νοσοκομειούπολη» του Γράμμου Κατίνα Λατίφη και συνέχισε: «Ανατολικές χώρες έδιναν προσφορές αλληλεγγύης αλλά η βοήθεια σε φάρμακα ερχόταν και από δυτικές χώρες. Νοσοκομεία μικρότερα υπήρχαν παντού, στους Ψαράδες, στα Κερδύλλια και αλλού. Τα μεγάλα όμως ήταν αξιοθαύμαστα, αυτό και το άλλο στο Βροντερό, στις Πρέσπες».

«Το 1949 ιδρύθηκε σχολή μεσαίων υγειονομικών στελεχών, που έδωσαν σε δύο σειρές, γύρω στα 150 άτομα με το βαθμό του ανθυπολοχαγού, που στελέχωσαν μεραρχίες και σε τρεις σειρές 300 νοσηλεύτριες. Σε όλη τη Βόρεια Ελλάδα παρείχαν τις υπηρεσίες τους 28 ιατροί εθελοντές, μεταξύ αυτών δύο Πολωνοί, δύο Βούλγαροι, ένας Ούγγρος – το Βασιλείου, πατέρα του μετέπειτα προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας δεν τον μετράω ως ξένο – καθώς και γιατροί αιχμάλωτοι πολέμου που προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στους τραυματίες, που ιδιαίτερα το καλοκαίρι του 1948, μεταφέρονταν κατά δεκάδες από τα πεδία των μαχών».

Εξήντα δύο χρόνια είχε να ανέβει στο Γράμμο ο κινηματογραφιστής του ΔΣΕ Μάνος Ζαχαρίας. Θυμήθηκε ότι ήρθε με το συνεργείο του στο νοσοκομείο «κατ’ εντολή του γενικού αρχηγείου» και απαθανάτισε τις εγκαταστάσεις του.

«Θεατρική παράσταση όμως δεν ανεβάσαμε εμείς στο νοσοκομείο, όπως γράφτηκε κάποια στιγμή αργότερα αλλά το θεατρικό κλιμάκιο του ΔΣΕ, που το είχε οργανώσει ένας καταξιωμένος και πριν από την κατοχή ηθοποιός, πλαισιώνοντας το με νεαρούς αντάρτες. Εμείς μόνο κινηματογραφήσαμε το στιγμιότυπο…», πρόσθεσε ο γνωστός πλέον σκηνοθέτης.

Ο αρχίατρος Νώντας Σακελλαρίου

Η «ψυχή» της «νοσοκομειούπολης» του Γράμμου, ο γιατρός Νώντας Σακελλαρίου, βρέθηκε στις γραμμές της εθνικής αντίστασης περί τα μέσα του 1943. Αργότερα, βγήκε και πάλι στο βουνό στον εμφύλιο.

«Ο Λεωνίδας Στρίγκος, υπεύθυνος του γραφείου Μακεδονίας του ΚΚΕ, σημαίνων στέλεχος του ΕΛΑΣ την περίοδο της εθνικής αντίστασης, είχε απευθύνει έκκληση στους περίπου σαράντα γιατρούς, που ήταν κομματικά μέλη (του ΚΚΕ), να ανέβουν στο βουνό. Σχολίαζε λοιπόν, ότι αντί για αυτούς, προθυμοποιήθηκε ο Νώντας Σακελλαρίου, που ήταν μεν στο ΕΑΜ, αλλά δεν ήταν στενό κομματικό μέλος του ΚΚΕ», ανέφερε ο Βασίλης Γκανάτσιος, ο θρυλικός «καπετάν Χείμαρρος» του ΕΛΑΣ.

Ο «Χείμαρρος» επισκέφθηκε το καλοκαίρι του 1948, με την ιδιότητα πλέον, του υποστρατήγου και επικεφαλής του αρχηγείου δυτικής Μακεδονίας του ΔΣΕ, το νοσοκομείο του Γράμμου, συνοδευόμενος από τον πολιτικό επίτροπο (του Βαφειάδη) Λεωνίδα Στρίγκο, ώστε να επιθεωρήσει τις εγκαταστάσεις του.

Ο Βασίλης Γκανάτσιος το επισκέφθηκε πάλι, 62 χρόνια μετά την επιχείρηση «Κορωνίς», την οποία και αντιμετώπισε ως αρχηγός των ανταρτών, μαζί με παλιούς του συναγωνιστές. Συγκινημένος, διηγήθηκε ότι κατά τη διάρκεια της φονικής σύγκρουσης μεταξύ του κυβερνητικού και του αντάρτικου στρατού, ένας αντάρτης ο Μ. Π., από την περιοχή των Γρεβενών, στην προσπάθεια του να βοηθήσει έναν αντίπαλο τραυματία και να τον τραβήξει να νοσηλευτεί στο «νοσοκομείο των ανταρτών» τραυματίστηκε από θραύσμα βλήματος στον αυχένα.

«Ο τραυματίας θεραπεύτηκε, ανάρρωσε πλήρως, ο αντάρτης υπέκυψε» πρόσθεσε χαρακτηριστικά. «Εχθροί, άσπονδοι στο μέτωπο, αλληλέγγυοι στον πόνο, μπροστά στο θάνατο. Έγιναν πολλά τέτοια…», συνέχισε ο «Χείμαρρος».

Τη χρονική εκείνη περίοδο, διευθυντής των υγειονομικών υπηρεσιών του ΔΣΕ ήταν ο Νώντας Σακελλαρίου, που μετά τη θητεία του στην εθνική αντίσταση και στον ΕΛΑΣ είχε περάσει πλέον στο αντάρτικο. Ο ίδιος ο Μάρκος Βαφειάδης, με προσωπική εντολή του ανέθεσε τα καθήκοντά του τον Απρίλιο του 1947. Ήταν καταξιωμένος επιστήμονας, πράος, πάντοτε ψύχραιμος και με βαθιά συναίσθηση του καθήκοντος του γιατρού απέναντι στον ασθενή.

«Το είχε δείξει και στην Εθνική Αντίσταση, αλλά και πριν από την κατοχή, όταν κατά τη διάρκεια της θητείας του στο σανατόριο του Ασβεστοχωρίου είχε γίνει γνωστός, σε όλη την περιοχή Χορτιάτη – Αγίου Βασιλείου, με το προσωνύμιο ο γιατρός των φτωχών. Άφησε τη θέση του διευθυντή του σανατορίου για να διαθέσει τις υπηρεσίες του εθελοντικά στον ΕΛΑΣ και στην Εθνική Αντίσταση», τόνισε ο δικηγόρος και προσωπικός του φίλος Κωνσταντίνος Χορομίδης.

«Να προσέχεις τον αρχηγό»

Αναφερόμενος στα γραπτά του Νώντα Σακελλαρίου, ο Χορομίδης ανέφερε ότι μέσα στο 1948 άκουσε πολλές φορές ο αρχίατρος από τα χείλη του Βασίλη Μπαρτζώτα (στέλεχος του ΚΚΕ, πολιτικός επίτροπος και στενός συνεργάτης του Ζαχαριάδη), τη φράση: «να προσέχεις τον αρχηγό», υπονοώντας τον Μάρκο. Κάποια στιγμή, όμως του είπε: «Να εξετάσεις τον αρχηγό, το λέει το κόμμα».

Ο Βαφειάδης εξετάστηκε, είχε 37,5 πυρετό, ήπια φλεγμονή του φάρυγγα, στρες, καθώς ήταν καταβεβλημένος από την υπερπροσπάθεια, λόγω της δυσμενούς εξέλιξης των μαχών. Ο Σακελλαρίου αργότερα κατάλαβε – τουλάχιστον αυτό γράφει στο βιβλίο του με τίτλο: «Διαθέσαμε τη Ζωή μας…» – ότι η «ομάδα Ζαχαριάδη» χρειαζόταν «να έχει στα χέρια της ένα επίσημο χαρτί» για να το χρησιμοποιήσει για την απομάκρυνση του αρχιστρατήγου του ΔΣΕ από τα καθήκοντά του, που έγινε στα τέλη του 1948, όταν πλέον είχε κορυφωθεί η ρήξη μεταξύ Ζαχαριάδη–Βαφειάδη.

«Τον Νώντα τον γνώρισα αρχές του 1949 στο νοσοκομείο του Βροντερού στο Βίτσι. Ψηλός, ευθυτενής, σίγουρος για τις γνώσεις του, γαλήνιος. Ήταν για μας, ο αρχίατρος και ο δεύτερος πατέρας, πάντα κοντά στους αρρώστους, πάντα κοντά στις εθελόντριες», είπε η Κατίνα Λατίφη και συνέχισε: «Όταν με απέσπασαν από το τμήμα μου για να δουλέψω στο νοσοκομείο και πήγα κοντά του, με κοίταξε και μου είπε: Τι νομίζεις, ότι εδώ δεν είμαστε μάχιμοι; Έχεις να φας βόμβες, κανονιές, άλλο τίποτε… Είχε δίκιο! θυμάμαι την ημέρα που το νοσοκομείο τραντάχτηκε από μια οβίδα πυροβολικού. Καταλάβαμε από την εμβέλεια του, πώς έπρεπε να αποχωρήσουμε μεταφέροντας τους τραυματίες».

Η μαρτυρία της νοσοκόμας Ευανθίας Ζωίδη

Αναμοχλεύοντας τις αναμνήσεις της, από τις μάχες και τη δράση του ΔΣΕ, η Ευανθία Ζωίδη, που κατατάχθηκε, ως νοσοκόμα, στις γραμμές του στις αρχές του 1948, μας δίνει χαρακτηριστικά στιγμιότυπα των τεκταινόμενων της περιόδου. Μας μεταφέρει με τον δικό της τρόπο, στο κλίμα της εποχής της εποποιίας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.

“Εγώ πήγα να εργαστώ στο Νοσοκομείο του ΔΣΕ, που βρισκόταν στο χωριό μου, Μονόπυλο Καστοριάς. Στην αρχή σε παθολογικό τμήμα και αργότερα σε χειρουργικό τμήμα. Υστερα από λίγο καιρό το Νοσοκομείο μεταφέρθηκε στο Γράμμο. Μέσα στο δάσος είχαν φτιάξει τέλειους θαλάμους από κορμούς πεύκων, όπως και τα κρεβάτια τους. Βρήκαμε έτοιμο χειρουργείο. Κοντά στους θαλάμους υπήρχαν και αμπριά, φαρμακείο με φαρμακοποιό τον μπαρμπα- Ηλία. Η κουζίνα και το πλυντήριο είχαν τοποθετηθεί μακριά από το Νοσοκομείο για να μη γίνει στόχος από τον καπνό. Ως γιατρούς – χειρούργους είχαμε τον Τζιαμαλούκα, τον Πετρόπουλο, καθώς και Ούγγρους εθελοντές. Για παθολόγους τον αρχίατρο Σακελαρίου και τους Φωτόπουλο, Μπαρτσιώτα, Δαδαλιάρη και Τράγγα. Υπήρχαν ομάδες τραυματιοφορέων. Ολο το προσωπικό του Νοσοκομείου γνώριζε σε ποια ομάδα αίματος ανήκαμε. Σε ώρες ανάγκης, δίναμε το αίμα μας”.”Θα σας πω ένα χαρακτηριστικό: Μας ήρθε μια μαχήτρια ακρωτηριασμένη και από τα δυο της πόδια. Ξεψυχούσε στο χειρουργικό τραπέζι. Ο γιατρός Τζαμαλούκας, αμέσως βρήκε ποια από τις νοσοκόμες είχε την ομάδα αίματος που χρειάζονταν. Πήραν από το αίμα της και το έβαλαν στην τραυματισμένη. Σε λίγο άνοιξε τα μάτια της. Η χαρά μας δεν περιγραφόταν…”.

Εβδομήντα μέρες “επί ποδός”

“Αρχισαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις το 1948 στο Γράμμο, που κράτησαν 70-72 μέρες. Τραυματίες κατέφθαναν πολλοί, νύχτα μέρα ήμασταν επί ποδός. Ολη μέρα επιδέναμε τραυματίες, τα αεροπλάνα μάς βομβάρδιζαν. Οταν χτυπούσε συναγερμός όλοι οι τραυματίες μεταφέρονταν στα αμπριά, έπειτα τους βγάζαμε γιατί τα αμπριά είχαν πολύ υγρασία. Το απόγευμα σχεδόν όλο το προσωπικό μετατρέπονταν σε τραυματιοφορείς. Τον βαριά τραυματισμένο – αφού του δίνονταν οι πρώτες βοήθειες – τον μετέφεραν σε φορείο 4 άτομα. Ξεκινούσαμε – ώρα 5 το απόγευμα – από τα δάση και από τα μονοπάτια. Φτάναμε στον προορισμό μας στις 10 το πρωί. Εκεί μας περίμεναν φορτηγά αυτοκίνητα που μετέφεραν τους τραυματίες στον προορισμό τους. Εμείς πίσω πάλι για να συνεχίσουμε το έργο μας. Αυτό γινόταν επί 70 μέρες. Η κούραση και η εξάντληση δεν περιγράφεται”.

“Αρχίζει η πορεία Γράμμο – Βίτσι. Φτάνοντας στο Βίτσι μας έστειλαν σε μάχιμα τμήματα. Εγώ με άλλες συναγωνίστριες, καταταχθήκαμε στην 14η Ταξιαρχία. Πήραμε μέρος σε όλες τις μάχες του Μπίκοβικ και της Φλώρινας. Δε σταματήσαμε να είμαστε μαχήτριες και νοσοκόμες. Σε μια από τις επιχειρήσεις είχαμε τραυματίες. Η νοσοκόμα, Ελεονώρα Ελευθερίου είχε δύο τραυματίες και δεν μπόρεσαν να οπισθοχωρήσουν. Πήρε τους τραυματίες και κρύφτηκαν στους θάμνους. Οταν συμπτυχθήκαμε είδαμε ότι έλειπε η νοσοκόμα και δύο αγωνιστές. Τότε καταλάβαμε ότι υπάρχουν τραυματίες και κάπου θα έχουν κρυφτεί. Πραγματικά, το επόμενο βράδυ πήγαμε, ψάξαμε και τους βρήκαμε”.

“Ο αρχίατρος Σακελαρίου, μας βρήκε εκεί που ήμασταν και μας συγκέντρωσε. Μας έστειλε σε υγειονομική σχολή. Τελειώνοντας μας έδωσαν το βαθμό του ανθυπολοχαγού. Ξανά δημιουργήθηκε το χειρουργείο. Το προσωπικό του πήγαινε κοντά στις μάχες για τις πρώτες βοήθειες. Επίσης πηγαίναμε στα μάχιμα τμήματα και ελέγχαμε ό,τι αφορούσε την υγειονομική υπηρεσία. Στην περιοχή της Καστοριάς, κοντά στο Βίτσι, είχε οργανωθεί Λαϊκό Νοσοκομείο, το οποίο ήταν – αν θυμούμαι καλά – στο χωριό Βροντερό, το οποίο και βοηθούσαμε”.

“Αρχίζουν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στο Βίτσι και οπισθοχωρούμε στο Γράμμο. Σύντομα θα οπισθοχωρήσουμε και από το Γράμμο, τον Οκτώβρη του 1949. Πριν μια μέρα από την οπισθοχώρηση μας είπαν ότι όσοι είναι τραυματίες, άρρωστοι και αδύνατοι, να φύγουν στα μετόπισθεν. Κανένας από εμάς δεν έφυγε. Ολοι μείναμε. Την επόμενη μέρα πέσαμε σε κλοιό, τα αεροπλάνα πετούσαν τόσο χαμηλά που μας μυδριοβολούσαν. Εγώ ήμουν με την Ελεονώρα και την Ελένη. Ορκιστήκαμε ότι αν πρόκειται να μας πιάσουν, θα αυτοκτονήσουμε. Μέσα στον πανικό, βρέθηκα μόνη μου. Στην καλή μου τύχη, βγήκε μπροστά μου ένας γνωστός μου, έμπειρος μαχητής, ο Γιάννης Αλεξίου και στη συνέχεια βρήκαμε μια άλλη μαχήτρια που μας έβγαλε από τον κλοιό και συνδεθήκαμε με τα υπόλοιπα τμήματα στο Πυλκάτη. Αργότερα έμαθα πώς η Ελεονώρα, η αγαπημένη μου αγωνίστρια και ηρωίδα που ήταν πάντα πρώτη και χαμογελαστή, σκοτώθηκε στο Γράμμο…”.

Η ίδρυση του πρώτου αναρρωτηρίου στα Χάσια

Το Σεπτέμβρη του 1946 στα Χάσια, στο χωριό Ανθρακιά, είχε ιδρυθεί το πρώτο αναρρωτήριο. Απ’ τις αρχές του 1946, μετά από διωγμούς των ανθρώπων που είχαν πάρει μέρος στην Εθνική Αντίσταση, άρχισαν να δημιουργούνται οι ομάδες των ανταρτών και μετά την ενοποίησή τους τα συγκροτήματα. Το 1946 ήρθε ειδοποίηση στην ομάδα του Α. Υψηλάντη, Τάκη Λαζαρίδη και του Χρ. Παπαδόπουλου, ότι στη Δεσκάτη είχαν πιαστεί ορισμένοι δάσκαλοι, τους ξυλοκόπησαν και θα τους εκτελούσαν την επομένη. Εδωσαν μάχη τα τμήματα των ανταρτών, τους ελευθέρωσαν και τους φέρανε στο χωριό, την Ανθρακιά. Εκεί υπήρχαν κι άλλοι 3 τραυματίες.

Εκείνο το διάστημα βρέθηκα στην Ανθρακιά. Εμεινα τρεις μέρες και με εντολή της διοίκησης έπρεπε να φύγω για να προμηθευτώ φάρμακα για τους τραυματίες. Αλλά δυστυχώς πιάστηκα στην Καλαμπάκα, κρατήθηκα στο τμήμα 20 μέρες και μετά, ελλείψει στοιχείων, με ελευθέρωσαν και με άλλους 4 στρατιώτες και έναν αξιωματικό από τη Δεσκάτη, τον Δημοσθένη Τζουτζούφη, γύρισα ξανά στην Ανθρακιά. Εκείνες τις μέρες είχε έρθει το κλιμάκιο από το Μπούλκες. Εκείνη τη στιγμή υπήρχαν 25 τραυματίες, ήταν επικίνδυνο να μείνουν στο χωριό και αποφασίστηκε να γίνει έξω από το χωριό, στο δάσος, αναρρωτήριο. Ιδρύθηκε πρόχειρος καταυλισμός για αναρρωτήριο. Το εξυπηρετούσαν 1 γιατρός Χρήστος από το Κηπουργιό Γρεβενών με το νοσοκόμο Τάκη από τη Γριά Γρεβενών και τις νοσοκόμες Αγορίτσα Μητράκη – Τσακίρη, Ελπίδα Γιωργούλα, Σταυρούλα Γιωργούλα και Δέσποινα, που ήταν στο τμήμα μας με τον Αρη Βελουχιώτη. Με πολύ μεγάλες δυσκολίες προμηθευόμασταν τα φάρμακα και φροντίζαμε για την ασφάλεια των τραυματιών. Βγαίναμε σκοπιά.

Μετά τη μάχη στο Κηπουργιό, επειδή είχαν φύγει οι αντάρτες για τη μάχη, στο αναρρωτήριο έμενε το εντελώς απαραίτητο προσωπικό. Από προδοσία μάς περικύκλωσε ο στρατός και με μεγάλη δυσκολία καταφέραμε να σώσουμε τους τραυματίες μεταφέροντάς τους σε άλλο σημείο.

Το 1947 βρέθηκα στον Κόζιακα και από τα Χάσια μας ζητούσαν φάρμακα. Επειδή στα Τρίκαλα μόνο εγώ γνώριζα την Αλληλεγγύη, με εντολή του Καρτσιώτη (Βάγιας Γιώργος) κατέβηκα στα Τρίκαλα και αφού τελείωσα την αποστολή μου, την ώρα που πήγαινα να φύγω, ένας χωριανός μου με γνώρισε και με παρέδωσε σε χωροφύλακα. Το Τμήμα Χωροφυλακής με την Ασφάλεια με παρέδωσαν στο στρατό που έδρευε στην Καλαμπάκα και από κει στο Μούργκανι. Μετά από κει αρχίζει ο μεγάλος Γολγοθάς μέσα σε διάφορες φυλακές και βγήκα το 1954.

...