Το επώνυμό του σημαίνει στα πορτογαλικά «πρόσωπο» και κατ’ επέκταση «προσωπείο», και ο ίδιος είναι ο δημιουργός ενός πολυπρόσωπου λογοτεχνικού γαλαξία. Ο Φερνάντο Πεσσόα γεννήθηκε στη Λισαβόνα στις 13 Ιουνίου του 1888, δημοσίευσε ελάχιστα βιβλία κατά τη διάρκεια της ζωής του, αν και είχε ενεργό συμμετοχή στα λογοτεχνικά πράγματα μέσα από μια σειρά πρωτοποριακών περιοδικών, βιοπορίστηκε ως μεταφραστής σε εμπορική εταιρεία και πέθανε, σαν σήμερα, στις 30 Νοεμβρίου 1935, με το συκώτι του κατεστραμμένο από το ποτό. Εκείνη τη μέρα χάνεται και, ταυτοχρόνως ανακαλύπτεται, ένας από τους σημαντικότερους ποιητές και συγγραφείς του 20ού αιώνα. Στο σπίτι του βρίσκεται ένα μπαούλο με 27.453 χειρόγραφα, πορτογαλικά και αγγλικά, με ποιήματα, πεζά, αποφθέγματα, μεταφράσεις, επιστολές, δοκίμια, ένα «μπαούλο γεμάτο κόσμο», όπως το αποκαλεί ο Αντόνιο Ταμπούκι.
«Αν σαν πεθάνω, θελήσουν να γράψουν τη βιογραφία μου / τίποτα πιο απλό / Έχει μόνο δύο ημερομηνίες – της γέννησης και του θανάτου μου / Ανάμεσα στη μία και στην άλλη όλες οι μέρες είναι δικές μου» (Τα ποιήματα του Αλμπέρτο Καέιρο, μτφρ. Μ. Παπαδήμα, Gutenberg), έγραφε ο Πεσσόα. Καθόλου απλό δεν αποδείχθηκε για τους επιμελητές του έργου, που ακόμα εντρυφούν σε εκείνο το μπαούλο, να συνθέσουν τα κείμενά του με τρόπο ώστε να δίνεται η πολυεπίπεδη εικόνα του. Και δεν είχαν να ασχοληθούν μόνο με μία βιογραφία! Ο κόσμος του Πεσσόα κατοικείται ούτε λίγο ούτε πολύ από 72, γνωστούς μέχρι τώρα, ετερώνυμους.
«Ανατράφηκα από τη φαντασία / ταξίδεψα πάντα κρατώντας το χέρι της / αγάπησα, μίσησα, μίλησα, σκέφτηκα πάντα μεσ’ / απ΄αυτήν» (Τα ποιήματα του Άλβαρο ντε Κάμπος, μετάφρ. Μαρία Παπαδήμα, εκδ. Gutenberg): Από το πλήθος των πεσσοϊκών ετερωνύμων ξεχωρίζουν τέσσερις. Οι τρεις ποιητές, ο παγανιστής βουκολικός Αλμπέρτο Καέιρο, ο νεοκλασικιστής μηδενιστής Ρικάρντο Ρέις, ο αισθησιοκράτης φουτουριστής Άλβαρο ντε Κάμπος, που μαζί με τον ορθώνυμο Φερνάντο Πεσσόα απαρτίζουν μια ολόκληρη ορχήστρα, που στις αρχές του αιώνα εισάγει στην Πορτογαλία όλα τα κινήματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού. Ετερώνυμοι και ορθώνυμος συνομιλούν μεταξύ τους, διαφωνούν, κρίνουν ο ένας τον άλλο, αναγνωρίζουν αμοιβαίες επιρροές και όλοι μαζί συμμετέχουν ενεργά στον δημόσιο διάλογο της εποχής τους περί ποίησης, διανόησης και μοντερνισμού. Ο τέταρτος, ημιετερώνυμος κατά τον Πεσσόα, το πιο κοντινό alter ego του, είναι ο Μπερνάντο Σοάρες, ο συγγραφέας ενός αντιμυθιστορήματος, ενός προσωπικού ημερολογίου, που είναι γνωστό με τον τίτλο «Το βιβλίο της ανησυχίας». Γι’ αυτόν, ο Πεσσόα γράφει «είμαι εγώ χωρίς τη λογική και το συναίσθημα».
Όλοι οι ετερώνυμοι του Πεσσόα διαθέτουν συγκεκριμένα βιογραφικά στοιχεία, εξωτερική εμφάνιση, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ακόμη και διαφορετικό γραφικό χαρακτήρα. «Η ουσία του κόσμου δεν είναι η πρωτοτυπία αλλά η ανανέωση», λέει ο ίδιος ο Πορτογάλος ποιητής (Ηρόστρατος, μτφρ. Χάρης Βλαβιανός, εκδ. Gutenberg), ενώ αλλού θα γράψει: «Προσποίηση είναι του ποιητή η τέχνη».
Διαφορετικές πλευρές της προσωπικότητας του συγγραφέα αναδεικνύουν και τα φιλοσοφικά του δοκίμια, τα αποφθέγματά του, το βιβλίο του για την Ουσία του εμπορίου (υπό έκδοση). Ακόμα, στις επιστολές που έστειλε στη μοναδική γυναίκα που σκέφτηκε να παντρευτεί (Γράμματα στην Οφέλια, μτφρ. Μ. Παπαδήμα, εκδ. Gutenberg) τον βλέπουμε, όπως λέει ο βιογράφος του Ρ. Μπρεσόν, «να μεταμορφώνεται από Δρ.Τζέκυλ σε κύριο Χάυντ».
Τις τελευταίες δεκαετίες το έργο του Πεσσόα γίνεται αντικείμενο όλο και πιο συστηματικής μελέτης. Στον Δυτικό κανόνα, ο Χάρολντ Μπλουμ τον ανακηρύσσει τον αντιπροσωπευτικότερο ποιητή του περασμένου αιώνα μαζί με τον τόσο διαφορετικό Πάμπλο Νερούδα. Ο ίδιος είχε προβλέψει την αναγνώριση που θα απολάμβανε το έργο του μετά το θάνατό του. Ίσως επειδή επιτυγχάνει να προαναγγείλει και να θέσει συνειδητά μια σειρά από ζητήματα που θα γίνουν αργότερα κεντρικά τόσο για τη λογοτεχνία όσο και για τη φιλοσοφία. Με τη δημιουργία των ετερώνυμων, ο Πεσσόα δεν αποτυπώνει απλώς σε ένα λογοτεχνικό σχέδιο την αγωνία του 20ού αιώνα (ο οποίος εισάγεται από πολλές απόψεις με τον Φρόυντ) να ανασυστήσει το κατακερματισμένο υποκείμενο, αλλά αποφασίζει να κάνει πράξη το διχασμό, τη διάσπαση, την αποδιάρθρωση του εγώ. Διαρρηγνύοντας τη σχέση μεταξύ βιογραφίας και καλλιτεχνικής δημιουργίας, καθιστά το σύνολο της ύπαρξής του λογοτεχνία, υπονομεύοντας ταυτόχρονα τη σχέση δημιουργού-δημιουργήματος. Το πολυπρόσωπο έργο του αναδεικνύει την ετερότητα ως συστατικό στοιχείο του εγώ, ενός εγώ παθητικού που κατακλύζεται από τον Άλλον.
Ταυτόχρονα οδηγεί στα όριά του αυτό που αργότερα ο Μπαχτίν θα ονομάσει πολυφωνία. Δεν είναι απλώς οι πολλές φωνές που συμπλέκονται ή αντιπαρατίθενται στο εσωτερικό ενός κειμένου, αλλά τα πολλά πρόσωπα ενός συγγραφέα-δραματουργού που τους δίνει φωνή και χαρακτήρα. Και τέλος, ο Πεσσόα, με την αδιαφορία του για τη δημοσίευση, δημιουργεί ένα έργο ανοιχτό, ημιτελές, που προσφέρει στο μελετητή και τον αναγνώστη του τη δυνατότητα να το ανασυνθέτει επ’ άπειρον, το κατεξοχήν έργο της μετανεωτερικότητας.
Στα ελληνικά ο Πεσσόα πρωτοεμφανίζεται με τα ποιήματα του Αλμπέρτο Καέιρο, σε μετάφραση Φίλιππου Δρακονταειδή, το 1982. Τα τελευταία χρόνια οι ελληνικές του μεταφράσεις έχουν πολλαπλασιαστεί. Στις εκδόσεις Εξάντας, μέχρι πρόσφατα, στις εκδόσεις Printa/Ροές, στη Νεφέλη, και πιο πρόσφατα στις εκδόσεις Gutenberg, μπορεί κανείς να βρει το μεγαλύτερο μέρος του πολυσχιδούς αυτού έργου.
