«Πρέπει να υπάρξει στρατηγική ήττα των ιδεών της Αριστεράς για να μην ξαναβρεθεί στην εξουσία με οποιαδήποτε μορφή της. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης πρέπει να κάνει παρεμβάσεις στο κράτος και στους θεσμούς για να μην ξαναέρθει η Αριστερά στην εξουσία, γιατί οι ιδέες της είναι ελαττωματικές», δήλωσε ο κ. Βορίδης το 2018 σκιαγραφώντας τη θεσμική αποστολή της κυβέρνησης Μητσοτάκη.
Δεν υπάρχει καλύτερη αναγγελία της δημιουργίας ενός αυταρχικού καθεστώτος. Ο Βορίδης είναι ο ιδεολόγος της Δεξιάς. Η κυβέρνηση έχει αναλάβει να εκτελέσει την αποστολή που προανήγγειλε. Η ατελής ολοκλήρωση των συνεδριάσεων της Επιτροπής Θεσμών και Διαφάνειας και της Εξεταστικής για τις υποκλοπές μάς δίνει μια ιδέα για το είδος των «παρεμβάσεων στο κράτος και στους θεσμούς». Ο τίτλος «Τέλος οι παρακολουθήσεις» πρόσφατα στα «Νέα», τον μιντιακό εκπρόσωπο του καθεστώτος, δείχνει πόσο ενόχλησε η μικρή ακτίδα φωτός που διέρρηξε ελάχιστα τα σκοτεινά άδυτα του «βαθέος κράτους».
Οι Επιτροπές κλήθηκαν να εξετάσουν τρία καίρια ερωτήματα. Ηταν οι υποκλοπές συνταγματικές και νόμιμες; Ποιος ελέγχει τις μυστικές υπηρεσίες; Ποιο είναι το περιεχόμενο της «εθνικής ασφάλειας» που δικαιολογεί τις υποκλοπές; Τα λίγα που μάθαμε δείχνουν τη γενικότερη εικόνα.
Το Σύνταγμα προστατεύει το απόρρητο των επικοινωνιών. Το νομικό πλαίσιο προβλέπει ότι το απόρρητο αίρεται και επιτρέπεται η παρακολούθηση των πολιτών για τη διαλεύκανση σοβαρών εγκλημάτων και την προστασία της εθνικής ασφάλειας. Η απόφαση παρακολούθησης παίρνεται από την πολιτική ηγεσία και τη διοίκηση της μυστικής υπηρεσίας και εγκρίνεται από μια ειδική εισαγγελέα ενσωματωμένη στην ΕΥΠ. Το 2021 έγιναν 15.000 επισυνδέσεις, οι περισσότερες από την ΕΥΠ. και όλες –φαντάζομαι– με εισαγγελική έγκριση. Η εισαγγελέας έδινε δηλαδή γύρω στις 45 άδειες κάθε εργάσιμη ημέρα. Ηταν δυνατό να εξετάζει αν οι αποφάσεις είχαν εμπεριστατωμένο σκεπτικό; Δεν χρειάζεται ενδελεχής εξέταση των στοιχείων που οδήγησαν σε μια τόσο σοβαρή παραβίαση και τη νομική της κάλυψη; Αυτή η παράλογη κατάσταση χειροτερεύει όταν η υποκλοπή αφορά ευρωβουλευτή και πολιτικό ηγέτη και δημοσιογράφους που ερευνούν σημαντικά τραπεζικά σκάνδαλα.
Ηταν οι υποκλοπές των τηλεφωνικών επικοινωνιών του κ. Ανδρουλάκη και των δημοσιογράφων νόμιμες; Η πλειονότητα των συνταγματολόγων και των νομικών υποστήριξαν ότι ήταν αντισυνταγματικές και παράνομες. Η κυβέρνηση και ο κ. Γεραπετρίτης, εξ ίσου έγκυρος συνταγματολόγος, πιστεύουν ότι οι υποκλοπές είναι νόμιμες γιατί ικανοποιούνται οι προϋποθέσεις του νόμου. Σωστό, οι υποκλοπές ακολούθησαν την ισχύουσα νομική διαδικασία, η εισαγγελέας τις ενέκρινε. Τυπικά ο κ. Γεραπετρίτης έχει δίκιο. Η νομική επιστήμη ακολουθεί τον «νομικό θετικισμό», τη θεωρία ότι το κράτος δικαίου ταυτίζεται με τη νομιμότητα. Αυτό σημαίνει ότι για την πλειονότητα των νομικών οτιδήποτε γίνεται νόμος του κράτους είναι αυτόματα ηθικό και δίκαιο. Την άποψη αυτή γελοιοποίησε η Χάνα Αρεντ στο δοκίμιο για τη δίκη του Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ «Η κοινοτοπία του κακού».
Η υπερασπιστική γραμμή του ήταν ότι ακολουθούσε τους νόμους του κράτους και επομένως η δράση του ήταν απολύτως νόμιμη. Η εξίσωση του νόμιμου με το νομότυπο, ειρωνεύτηκε η Αρεντ, αποτελεί μια εκδοχή της καντιανής κατηγορικής προσταγής –του ακρογωνιαίου λίθου της φιλελεύθερης ηθικής–, σύμφωνα με την οποία «πρέπει να δρας ως εάν ο κανόνας που ακολουθείς στις πράξεις σου είναι ο ίδιος μ’ αυτόν του νομοθέτη… Θα ήταν ο τέλειος κανόνας για το νοικοκυριό του κάθε ανθρωπάκου» και κάθε αυταρχικού καθεστώτος.
Η νομική αντιμετώπιση του σκανδάλου των υποκλοπών δεν αρκεί. Οπως δήλωσε ο Μητσοτάκης, το Σύνταγμα και ο νόμος δεν απαγορεύουν τις υποκλοπές των επικοινωνιών πολιτικών αντιπάλων της κυβέρνησης. Η πρακτική δεν είναι αντισυνταγματική. Είναι κάτι πολύ χειρότερο. Ακυρώνει το πολιτικό και κοινωνικό συμβόλαιο που θεμελιώνει τη δημοκρατία. Ο κοινοβουλευτισμός στηρίζεται στην ελεύθερη λειτουργία των κομμάτων, την ελευθερία του Τύπου, την προστασία των επικοινωνιών, την εναλλαγή στην κυβέρνηση. Η πρακτική ανατρέπει τη θεμελιώδη συνθήκη που βρίσκεται πίσω από το Σύνταγμα. Δεν είναι ούτε συνταγματική ούτε αντισυνταγματική λοιπόν. Είναι κανονιστικά ανύπαρκτη, όσο βρισκόμαστε σε δημοκρατία. Ο νόμος που την επιτρέπει δεν είναι ούτε ανήθικος ούτε άδικος. Δεν είναι νόμος.
Quis custodiet ipsos custodes?
Αυτό μας οδηγεί στο δεύτερο ερώτημα. Η πολιτική ηγεσία και η ΕΥΠ αποφασίζουν να παρακολουθήσουν όσους θεωρούν ύποπτους για τον έναν ή τον άλλο λόγο. Ποιος ελέγχει τους ελεγκτές; Οπως μάθαμε η ΑΔΑΕ δικαιούται να ρωτήσει την ΕΥΠ αν παρακολουθείται κάποιος. Αλλά αμέσως σηκώνεται το τείχος του απορρήτου. Το κρύψιμο της μυστικής υπηρεσίας πίσω από ένα πέπλο απόλυτης μυστικότητας οδηγεί στην πλήρη ασυδοσία. Η ΕΥΠ δεν λογοδοτεί πουθενά, δεν ελέγχεται από κανέναν. Οι δύο καθ’ ύλην υπεύθυνες κοινοβουλευτικές επιτροπές απέτυχαν στον ελεγκτικό ρόλο τους λόγω της μονότονης και θρασείας επίκλησης του απορρήτου. Ετσι, η μυστική υπηρεσία ανάγεται σε ανεξέλεγκτο κέντρο χειραγώγησης της πολιτικής ζωής. Μπορεί να παρακολουθεί οποιονδήποτε επιθυμεί, την Πρόεδρο, τον πρωθυπουργό, τους υπουργούς, τους βουλευτές, όλους. Ενα επικίνδυνο μήνυμα δίνεται στο βαθύ κράτος: Παρακολουθείτε όποιον θέλετε για λόγους εθνικής ασφάλειας και δεν θα δώσετε λόγο.
Εδώ αναδεικνύεται το τρίτο τεράστιο θέμα: ο ορισμός της εθνικής ασφάλειας που δίνει στις μυστικές υπηρεσίες απόλυτη και ανεξέλεγκτη εξουσία. Λόγοι εθνικής ασφάλειας μπορεί να υπάρχουν σε υποθέσεις κατασκοπίας, τρομοκρατίας ή άλλες σοβαρές επιβουλές της εθνικής κυριαρχίας. Η κοινοβουλευτική και η εξωκοινοβουλευτική αντιπολίτευση, η πολιτική δραστηριότητα και η δημοσιογραφική έρευνα δεν αποτελούν θέματα εθνικής ασφάλειας. Στη δημοκρατία, οι αντίπαλοι της κυβέρνησης δεν είναι προδότες, συμμορίτες, εχθροί που πρέπει να εξαφανιστούν, αλλά αντίπαλοι σε έναν πολιτικό ανταγωνισμό. Η λογική του «εσωτερικού εχθρού» τελείωσε με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Εκτός αν η «αποστολή» Βορίδη εφαρμόζεται κυριολεκτικά. Εκτός από την ιδεολογία, πρέπει να εξαφανιστούν η Αριστερά, οι αριστεροί, με τα κόμματά τους σε μόνιμη αντιπολίτευση.
Η Ελλάδα μπαίνει σταδιακά στην ομάδα των κρατών που διολισθαίνουν προς την αυταρχική, ανελεύθερη δημοκρατία. Η τάση αυτή εμφανίστηκε στη δεκαετία του ’80 μετά την καπιταλιστική κρίση και γιγαντώθηκε με τις τρομοκρατικές επιθέσεις στον 21ο αιώνα. Σήμερα έχει σταθεροποιηθεί και νομιμοποιηθεί με τις κυβερνήσεις στην Ουγγαρία και την Πολωνία, με τον Τραμπ, τον Μπολσονάρο, τη Λεπέν, τη Μελόνι. Βασικές αρχές του δημοκρατικού πολιτεύματος και της προστασίας των πολιτικών ελευθεριών βρίσκονται παντού σε υποχώρηση. Στην Ελλάδα, το καθεστώς υπονομεύει τη δημοκρατία, επιδιώκοντας την αποτροπή της κυβερνητικής αλλαγής και την εξαφάνιση αντιπολιτευόμενων ιδεολογιών και πολιτικών. Σύμφωνα με μια θεωρία της δεκαετίας του ’90, η εξαγωγή του καπιταλισμού στην Κίνα θα οδηγούσε στον εκδημοκρατισμό της χώρας και την εισαγωγή του δυτικού πλουραλιστικού πολιτικού συστήματος. Αντ’ αυτού, συνέβη το ακριβώς αντίθετο. Τα υψηλά ποσοστά καπιταλιστικής ανάπτυξης της Κίνας στα τελευταία τριάντα χρόνια, οι περιορισμένες προστασίες της εργασίας και του περιβάλλοντος έκαναν το κινεζικό οικονομικό μοντέλο προσφιλές στους Δυτικούς καπιταλιστές. Αντί εξαγωγής της δημοκρατίας στην Κίνα, έχουμε εξαγωγή του κινεζικού αυταρχισμού και ολοκληρωτισμού στη Δύση.
Ο αυταρχικός καπιταλισμός νομιμοποιείται από την προπαγάνδα περί υπαρξιακής ανασφάλειας, συνεχών και θανάσιμων κινδύνων, ακραίου εκφοβισμού των λαών. Για την κυβέρνηση βρισκόμαστε σε μια μόνιμη κατάσταση εξαίρεσης λόγω πολέμων, εξωτερικών απειλών, εσωτερικών εχθρών. Ο ιδιότυπος συνδυασμός αυταρχικής δημοκρατίας και ολοκληρωτικού καπιταλισμού δείχνει την «αποστολή Βορίδη» σε πλήρη εξέλιξη.
* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, διευθυντής του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»
