Την περασμένη βδομάδα η Ευρώπη γιόρτασε τα εκατό χρόνια από την αρχή του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Μια θάλασσα από 888.236 κεραμικές παπαρούνες, όσοι και οι Βρετανοί πεσόντες, φτιάχτηκε στην τάφρο του Πύργου του Λονδίνου. Η εφημερίδα «Guardian» κατηγόρησε το μνημείο γιατί δεν θυμίζει τη «φρίκη του πολέμου» και προωθεί την «εσωστρέφεια που επιτρέπει στο (ακροδεξιό) κόμμα της Ανεξαρτησίας να ευδοκιμεί». Για τον πρωθυπουργό Κάμερον, αντίθετα, το μνημείο είναι «εντυπωσιακό» και αρμόζει στον «ευγενή αυτό πόλεμο» όπου τόσοι σκοτώθηκαν για «τις ελευθερίες μας».
Ηταν ακόμη ένα επεισόδιο στον μόνιμο πόλεμο ιστορικών και πολιτικών που επιστρέφει κάθε φορά που ένας λαός εξετάζει τα υπαρξιακά του θεμέλια. Για την κυβέρνηση, οι ιστορικοί που επικρίνουν την ανάμειξη της Βρετανίας είναι «αριστεροί» και υποτιμούν τον πατριωτισμό και την ανδρεία.
Ο ιστορικός Ρίτσαρντ Εβανς απάντησε ότι είναι αστείο να λέμε ότι υπερασπιστήκαμε τις Δυτικές αξίες. «Ο σύμμαχός μας, τσάρος Νικόλαος Β’, ήταν πολύ πιο απολυταρχικός από τον Κάιζερ και η Γερμανία πιο δημοκρατική από τη Βρετανία». Οι Βρετανοί στρατιώτες ήταν «λιοντάρια που τα διοικούσαν γάιδαροι». Οπως έλεγε η κωμική σειρά «Μαύρη Οχιά», χιλιάδες σκοτώθηκαν για να μετακινήσουν το ντουλαπάκι των ποτών του στρατάρχη Χέιγκ «δέκα πόντους πιο κοντά στο Βερολίνο».
Μια σύντομη ιστορία
Η διαμάχη δεν είναι καινούργια. Σε όλη την Ιστορία, οι εξουσίες πρόσθεταν ηθικές αρχές και αξίες στις δολοφονικές τους εκστρατείες. Από τις αθηναϊκές αγριότητες στη Μήλο και τη Μυτιλήνη μέχρι τις σταυροφορίες, το Κόσοβο και το Ιράκ, βασιλιάδες και στρατηγοί παρουσιάζουν τους πολέμους ηθικά δικαιολογημένους. Οπως έγραφε ο ποιητής Γουίνταμ Λιούις: «Μα ποιος πόλεμος που έγινε ποτέ ήταν άδικος, εκτός βέβαια από αυτόν που κάνει ο εχθρός;».
Η θεωρία του «δίκαιου πολέμου» δημιουργήθηκε από την Καθολική Εκκλησία στην προσπάθειά της να υπηρετήσει τον Καίσαρα, χωρίς να εγκαταλείψει εντελώς τις υποχρεώσεις της στον Θεό. Ο δίκαιος πόλεμος αποσκοπεί στην αποκατάσταση της παραβιασμένης ηθικής τάξης. Πρέπει να είναι το ύστατο μέσο, να κηρύσσεται από νόμιμη εξουσία και να έχει δίκαιο σκοπό. Είναι δίκαιος ένας πόλεμος αμυντικός ή προς αποκατάσταση αδικίας ή εχθρικής κατάκτησης.
Η μεσαιωνική πολιτική θεολογία ασχολήθηκε με τη δικαιοσύνη του πολέμου (jus ad bello) χωρίς να νοιάζεται για τα μέσα. Το ιερό καθήκον τιμωρίας των άπιστων και των αμαρτωλών δικαιολόγησε την άμετρη βία των σταυροφοριών, τις γενοκτονίες των Ινδιάνων και των ιθαγενών και, αργότερα, τις αγριότητες των θρησκευτικών πολέμων, στους οποίους και οι δύο πλευρές μάχονταν στο όνομα της «αληθινής» πίστης.
Η κατάρρευση της φεουδαρχίας και η εμφάνιση του Ευρωπαϊκού Δημόσιου Δικαίου, τον 17ο αιώνα, έκαναν τον πόλεμο αντικείμενο νομικής ρύθμισης. Οι θεολόγοι όριζαν το δίκαιο του σκοπού από τη σκοπιά του παντεπόπτη Θεού. Οι νομικοί φαντάζονται τον εαυτό τους συχνά σαν ένα ιερατείο, αλλά οι περισσότεροι δεν ισχυρίζονται ότι διαθέτουν θεϊκή παντογνωσία – υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις, όπως είδαμε πρόσφατα στην Ελλάδα.
Το δίκαιο του πολέμου εγκατέλειψε τους δίκαιους σκοπούς. Μετά τη Συνθήκη της Βεστφαλίας, ο πόλεμος ανάμεσα σε δύο Ευρωπαίους βασιλιάδες ήταν αυτόματα δίκαιος επειδή οι αντιμαχόμενοι ήταν τυπικά ισότιμοι ηγεμόνες.
Οι νομικοί επιδόθηκαν στη δημιουργία ενός δικαίου του πολέμου (jus in bello), δηλαδή νομικών κανόνων που ρυθμίζουν τη διεξαγωγή του -τα όπλα, τους στόχους, την αντιμετώπιση των αμάχων και των ομήρων-, χωρίς να επιβαρύνουν υπερβολικά τους εμπόλεμους. Η ρύθμιση του πολέμου μεταξύ των χριστιανών ηγεμόνων στηρίχτηκε σε δύο εξαιρέσεις. Στον πόλεμο εναντίον των «αγρίων» έξω από την Ευρώπη το jus in bello δεν ίσχυε. Ετσι ο Νέος Κόσμος έγινε πεδίο άσκησης της ευρωπαϊκής βαρβαρότητας.
Ταυτόχρονα, εμφανίστηκε η έννοια του «εσωτερικού εχθρού», πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων που αμφισβητούν την κοινωνικο-πολιτική τάξη. Αυτοί δεν διαθέτουν κρατική υπόσταση και δεν μπορούν να επικαλεστούν το διεθνές δίκαιο. Αντιμετωπίζονται ως ληστές, συμμορίτες, υπάνθρωποι. Η αντιμετώπιση του εσωτερικού «εχθρού» είναι πιο βάναυση από εκείνην του εξωτερικού. Στον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό, βέβαια, όλοι οι εχθροί είναι εσωτερικοί.
Οι νεωτερικοί πόλεμοι οδήγησαν στην αναγνώριση της κυριαρχίας και αποτελούν την ανώτατη έκφρασή της. Ο πόλεμος είναι πατέρας κρατών και νόμων· η στιγμή που ο κυρίαρχος δείχνει τη μεγαλοπρέπεια και παντοδυναμία του. Η βία είναι θαμμένη στα θεμέλια του δίκαιου σαν ένα φάντασμα που περιοδικά απαιτεί το αίμα του.
Η «ευθύνη προστασίας»
Η δίκη της Νυρεμβέργης εισήγαγε την αρχή ότι ο επιθετικός πόλεμος αποτελεί έγκλημα. Ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών επιτρέπει τον αμυντικό πόλεμο και εξουσιοδοτεί το Συμβούλιο Ασφαλείας να επιβάλλει στρατιωτικές κυρώσεις για τη διατήρηση της ειρήνης. Τα επιχειρήματα περί δίκαιου πολέμου πέρασαν από τους ιερείς στους νομικούς. Ο ΟΗΕ ενσωμάτωσε ένα νέο είδος ηθικής στο δίκαιο: τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ηταν όμως γάμος με το ζόρι. Η μεταπολεμική τάξη διακήρυττε την πίστη της στα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά σχιζοφρενικά ενίσχυσε και το απαραβίαστο της κυριαρχίας με την αρχή τής μη επέμβασης στα εσωτερικά των κρατών.
Η προσπάθεια δημιουργίας νομικού ορισμού του δίκαιου πολέμου απέτυχε. Μετά την πτώση του κομμουνισμού όμως, τα ανθρώπινα δικαιώματα και ο ανθρωπισμός έγιναν κυρίαρχη ιδεολογία ηθικο-θρησκευτικής μορφής. Ετσι εμφανίστηκε η καινοτόμος ιδέα του «ανθρωπιστικού πολέμου».
Η Βοσνία και το Κόσοβο ήταν τα πρώτα παραδείγματα του στρατιωτικού ανθρωπισμού. Μετά το Κόσοβο, οι περισσότεροι νομικοί συμφώνησαν ότι ο πόλεμος ήταν «παράνομος αλλά ηθικά αναγκαίος» και πρέπει να νομιμοποιηθεί. Ο ΟΗΕ υιοθέτησε το 2005 την αρχή της «ευθύνης προστασίας» πληθυσμών από τα εγκλήματα των κυβερνήσεών τους.
Η «ανθρωπιστική» επέμβαση στη Λιβύη ήταν η πρώτη χρήση του νέου θεσμού. Παρά τις αντίθετες εντολές του Συμβουλίου Ασφαλείας όμως, η επέμβαση αντί να σώσει τους αμάχους βοήθησε την ανατροπή του καθεστώτος και το σημερινό χάος. Μετά απ’ αυτό, το Συμβούλιο Ασφαλείας απέρριψε πανηγυρικά το αίτημα των Δυτικών για «ανθρωπιστική» επέμβαση στη Συρία. Η μεταμοντέρνα εκδοχή του δίκαιου πολέμου έληξε πριν καλά καλά αρχίσει.
Ηταν ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος «δίκαιος»; Οι διαφωνίες του 1914 παραμένουν το 2014. Σίγουρα, όμως, ήταν βάρβαρος, δολοφονικός, αποτρόπαιος. Η έννοια του «ανθρωπιστικού πόλεμου» είναι βαθιά αντιφατική. Οι βομβαρδισμοί, οι καταστροφές, οι σκοτωμοί δεν είναι «ανθρωπιστικοί». Το δίκαιο δεν έχει απαντήσεις στα δύσκολα ηθικά και πολιτικά διλήμματα. Σε συνθήκες κοινωνικής σύγκρουσης, η συμφωνία για το δίκαιο ενός πολέμου είναι αδύνατη. Θεός και Σατανάς, το καλύτερο και το χειρότερο βρίσκονται και τα δύο μέσα μας.
* Ο Κ. Δουζίνας είναι καθηγητής της Νομικής, αντιπρύτανης και διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Ερευνών στο Κολέγιο Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου
