Ο ναζισμός ως πραγματικότητα και ως φαντασία

Ρομπέρτο Μπολάνιο: Η ναζιστική λογοτεχνία στην Αμερική (μτφ. Κρίτων Ηλιόπουλος, εκδ. Άγρα, 2014)

Το βιβλίο είναι μια ανθολογία, μια εγκυκλοπαίδεια από βιογραφίες φανταστικών Αμερικανών συγγραφέων που είχαν, ο καθένας και η καθεμιά τη δική του, μεγάλη ή μικρή, σχέση με τον ναζισμό. Όλα τα πρόσωπα είναι φανταστικά, όπως και οι βιογραφίες τους (οι ημερομηνίες θανάτου φθάνουν μέχρι το έτος 2029), από τις οποίες απουσιάζουν εκείνες των πραγματικών ακροδεξιών συγγραφέων της Λατινικής Αμερικής. Εμφανίζονται ωστόσο και πραγματικά πρόσωπα, αλλά και χαρακτήρες από το υπόλοιπο μυθοπλαστικό σύμπαν του Μπολάνιο, όπως και ο ίδιος ο Μπολάνιο. Υπάρχουν βιογραφίες για ζωές τετριμμένες και για ζωές γεμάτες ένταση· υπάρχουν συγγραφείς κακοί και μέτριοι· υπάρχουν συγγραφείς που κατέκτησαν τη δόξα πριν βυθιστούν στη λήθη και άλλοι που έζησαν εξαρχής χαμένοι στην ανωνυμία· υπάρχουν βιογραφίες πολυσέλιδες και μονοσέλιδες. Και, καθώς η ζωή τους ξεδιπλώνεται μέσα σε αυτόν τον φασματικό πλαστό κόσμο, όλα αυτά τα πρόσωπα διασταυρώνονται με σημαντικά πραγματικά γεγονότα, με ιστορικά πρόσωπα, με μεγάλα πολιτικά ή λογοτεχνικά ρεύματα.

Το αποτέλεσμα είναι ένα ολόκληρο φανταστικό σύμπαν τεράτων, που σιγά-σιγά χτίζεται από τις φαντασίες, τις απόψεις, τα έργα, τους προσωπικούς μύθους και τις βιογραφίες αυτών των ανθρώπων. Ένα σύμπαν κατάμαυρο, στο οποίο ο αναγνώστης βυθίζεται όλο και περισσότερο όσο αυτό ζωντανεύει και αρχίζει να παραπέμπει στον δικό μας κόσμο, καθώς αυτός ο πλαστός κόσμος επικοινωνεί μέσα από πολλούς διαύλους με την (εξίσου τερατώδη, ενίοτε) πραγματικότητα.

Η Ναζιστική λογοτεχνία στην Αμερική είναι ένα ασυνήθιστο βιβλίο, ένα ιδιότυπο σαρκαστικό παιχνίδι με τη λογοτεχνία και την πραγματικότητα. Από τα σχετικά πρώιμα έργα του Μπολάνιο, δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1996, αφού αρχικά απορρίφθηκε από αρκετούς εκδοτικούς οίκους («οι εκδότες συνήθως είναι κακοί άνθρωποι, αλλά οι συγγραφείς συνήθως είναι χειρότεροι», έχει γράψει στο Entre paréntesis ο Μπολάνιο). Αν και κατά τη γνώμη μου η Ναζιστική λογοτεχνία… δεν συγκαταλέγεται στα μείζονα έργα του συγγραφέα, έχει πάντα το συναρπαστικό ύφος του παραμυθά με την ασυγκράτητη φαντασία, που καταφέρνει να κάνει γοητευτικές ατελείωτες σελίδες με βιογραφίες, όπως συμβαίνει με τις σελίδες των φόνων στο 2666. Πάντα με υπόγειο χιούμορ και ειρωνεία, το βιβλίο μετατρέπεται σε ένα διαρκές σχόλιο τόσο για τη λογοτεχνία όσο και για την ιστορία και τον φασισμό. Μετά από το βιβλίο αυτό, η λογοτεχνικά κριτική έστρεψε το βλέμμα της στον Μπόλανιο και άρχισε να τον παρακολουθεί πιο στενά.

Όταν έσπαγε το αυγό του φιδιού

Κρίστοφερ Ίσεργουντ: Αντίο Βερολίνο (μτφ. Ιωάννα Ηλιάδη, εκδ. Μεταίχμιο, 2014)

Ο, γεννημένος το 1904, Άγγλος συγγραφέας Κρίστοφερ Ίσεργουντ έζησε στο Βερολίνο από το 1929 μέχρι το 1933. Αποτύπωμα αυτής της εμπειρίας είναι οι νουβέλες και τα ημερολόγια που περιλαμβάνονται στο κλασικό αυτοβιογραφικό του βιβλίο Αντίο Βερολίνο. Μεγάλο όπλο του βιβλίου, η ατμόσφαιρα που κατορθώνει να αποδώσει ο συγγραφέας, αλλά (κυρίως) οι χαρακτήρες του, με κορυφαία την αξέχαστη μορφή της μποέμ Σάλι Μπόουλς.

Στο φόντο των ιστοριών, βέβαια, η γερμανική κοινωνία την εποχή που αρχίζει να διαβρώνεται σταδιακά από τον ναζισμό. Τα πρώτα συμπτώματα είναι ολιγάριθμα, σκόρπια, κάποιοι τα θεωρούν και γραφικά· σιγά-σιγά, όμως, αυξάνονται, γίνονται πιο σοβαρά, αρχίζουν να τρομάζουν. Η κατάσταση λίγο-λίγο γίνεται όλο και πιο άγρια. Ο Πόλεμος και ο Πληθωρισμός, έτσι, με κεφαλαίο· η ύφεση και η κατάρρευση των τραπεζών, το 1931· οι πλούσιοι που οχυρώνονται τρομοκρατημένοι («ο τρόμος της διάρρηξης και της επανάστασης έχει σύρει αυτούς τους δυστυχείς ανθρώπους σε μια κατάσταση πολιορκίας») και τα παιδιά που δεν το σκάνε από το αναμορφωτήριο (που δεν έχει κάγκελα και κλειδιά) επειδή δεν έχουν πού καλύτερα να πάνε· το κλίμα τρόμου που απλώνεται και οι ξυλοδαρμοί εβραίων και αριστερών στους δρόμους· η ένταση που αυξάνεται και οι συγκρούσεις μεταξύ ναζί και κομμουνιστών· τα πρώτα μποϊκοτάζ σε μαγαζιά εβραίων, που αντιμετωπίζονται σχεδόν με περιέργεια· οι εκούσιες ή ακούσιες αυταπάτες («ο Φίρερ δεν θέλει πόλεμο. Το πρόγραμμά μας υπερασπίζεται την ειρήνη») και ο αντικομμουνισμός («Αυτό που λέμε κομμουνισμός, δεν υπάρχει. Είναι μόνο μια παραίσθηση. Μια πνευματική ασθένεια. Σου το λέω ως γιατρός»)· η κρίση και η διάχυτη φτώχεια.

Με επιμονή στη λεπτομέρεια, με χιούμορ, ειρωνεία και αυτοσαρκασμό, με ιστορίες που χτίζονται γύρω από χαρακτήρες που μένουν καιρό στο μυαλό, ο Ίσεργουντ καταγράφει και αποδίδει όλο αυτό το σκηνικό με τον πιο πιστό και πειστικό τρόπο («Είμαι μια φωτογραφική μηχανή με το κλείστρο της ανοιχτό, παθητική, καταγράφω, δεν σκέφτομαι», λέει μια από τις πιο γνωστές φράσεις, στην αρχή του βιβλίου).

I am a camera, λεγόταν και το θεατρικό που στηρίχτηκε στο Αντίο Βερολίνο και έγινε κινηματογραφική ταινία το 1955· η πιο γνωστή ταινία, όμως, που έχει στηριχτεί στο βιβλίο ήταν το πασίγνωστο και πολυβραβευμένοΚαμπαρέ (1972), με τη Λάιζα Μινέλι στον ρόλο της Σάλι Μπόουλς.

Το Αντίο Βερολίνο έχει κυκλοφορήσει και παλιότερα στα ελληνικά, το1987, από τις εκδόσεις Μέδουσα, σε μετάφραση Ανδρέα Αποστολίδη.

Στον σκοτεινό κόσμο ενός σίριαλ-κίλερ

Κάρλο Λουκαρέλι: Ήθελα να πετάξω (μτφ. Δήμητρα Δότση, εκδ. Καστανιώτη, 2014)

Ο, γεννημένος στην Πάρμα το 1960, Κάρλο Λουκαρέλι έχει γράψει παλιότερα τα τρία αστυνομικά μυθιστορήματα που συγκροτούν την περίφημη Τριλογία του φασισμού (μτφ. Μαρία Σπυριδοπούλου, Τόνια Τσίτσοβιτς, εκδ. Κέδρος). Η πλοκή της τριλογίας εξελίσσεται στη λεγόμενη Δημοκρατία του Σαλό, την εποχή της κατάρρευσης του φασιστικού καθεστώτος του Μουσολίνι και έχει πρωταγωνιστή έναν εξαιρετικό χαρακτήρα, τον επιθεωρητή Ντε Λούκα, έναν άνθρωπο που ακολουθεί τους δικούς του κώδικες, που ζώντας μέσα σε μια θύελλα νομίζει πως δεν ανήκει πουθενά, και τελικά γίνεται ταυτόχρονα κυνηγός και κυνηγημένος.

Το Ήθελα να πετάξω κινείται σε εντελώς διαφορετικό πλαίσιο, μακριά από ιστορικές και πολιτικές συντεταγμένες. Θέμα του, η έρευνα και το κυνηγητό ενός σίριαλ-κίλερ που δολοφονεί ξεχειλίζοντας από οργή για την κοινωνία. Υπεύθυνη για την έρευνα, η επιθεωρήτρια του Τμήματος Αντιμαφίας, Γκράτσια Νέγκρο. Η έρευνα περνάει από διάφορες φάσεις, καθώς τα στοιχεία παραπλανούν και πολλά φαίνεται διαρκώς να αλλάζουν: πόλεμος ανάμεσα σε φαμίλιες της μαφίας; τρομοκρατία; σίριαλ κίλερ; Όταν πια οι αστυνομικοί καταλήγουν πως πρόκειται για σίριαλ-κίλερ, έρχεται και η απρόσμενη αποκάλυψη στο τέλος να ανατρέψει τα πάντα, με αντίκτυπο τόσο στην αστυνομική έρευνα όσο και στην ίδια την επιθεωρήτρια Νέγκρο.

Καλογραμμένο αστυνομικό, με κινηματογραφική δομή, που προσπαθεί να διεισδύσει στο μυαλό ενός δολοφόνου που η οργή του δημιουργεί έναν σκοτεινό κόσμο μέσα στο μυαλό του, έναν κόσμο που ξεσπάει σε άγρια εγκλήματα. Έναν κόσμο όπου τελικά ο θυμός μετασχηματίζεται σε τυφλό αίμα, σε μια άγρια απάντηση, σε μια άγρια κοινωνία...