«Τώρα είχαν καταστρέψει το στρατό, εξουσίαζαν το κράτος, είχαν επινοήσει το σοσιαλισμό, το να μην έχεις πατρίδα, την αγάπη για τον εχθρό. Στο « Σοφοί της Σιών» –το βιβλίο δινόταν σε όλα τα μέλη της Ένωσης Εφέδρων Αξιωματικών μαζί με τα όσπρια της Παρασκευής– αναφερόταν ότι επιδίωκαν την παγκόσμια κυριαρχία. Είχαν στα χέρια τους την αστυνομία και καταδίωκαν τις εθνικιστικές οργανώσεις. Κι εσύ ήσουν αναγκασμένος να κάνεις μαθήματα στους γιους τους, να ζεις απ’ αυτούς, να ζεις άσχημα – πως ζούσαν όμως οι ίδιοι;» [1]
Κάθε φορά που το βλέμμα πέφτει πάνω σε γραφή του Γιόζεφ Ροτ, η σκέψη που «γεμίζει» το νου είναι η ίδια: μαγική γραφή, πυκνά νοήματα, πολιτική και ιστορική σκέψη. Βέβαια θα πει κανείς… μα για τον Γιόζεφ Ροτ μιλάμε! Μια από τις κορυφαίες λογοτεχνικές πένες του μεσοπολέμου. Και όμως… ο Ροτ δεν έτυχε ποτέ την αναγνώριση (πεζογραφική και όχι μόνο) που θα του άξιζε από τον κόσμο των γραμμάτων. Το γιατί είναι, όμως, μια άλλη ιστορία, που έχει να κάνει, κυρίως, με το αντισημιτικό μένος που κρυβόταν (και συνεχίζει να κρύβεται απ’ ότι φαίνεται) καλά, τόσο στα ανώτερα και ανώτατα κλιμάκια της αστικής εξουσίας, όσο και στα «μαύρα υπόγεια» μιας μεγάλης περιόδου της σταλινικής «λογικής». Αυτό, όμως, ίσως το εξετάσουμε κάποια άλλη στιγμή…
Επιστροφή στο έργο του Γιόζεφ Ροτ… Τι είναι ο «Ιστός της Αράχνης»; Σίγουρα ένα πολιτικό μύθευμα (το πρώτο ολοκληρωμένο μυθιστόρημα του συγγραφέα) γραμμένο κάτω από ιδιαίτερες ιστορικές συνθήκες που τελικά έμελε να αποδειχθεί προφητικό για την άνοδο του Ναζισμού στην Γερμανία. Γραμμένο στα 1923 και δημοσιευμένο σε συνέχειες στην σοσιαλιστική εφημερίδα της Βιένης , Arbeiter – Zeitung τον Οκτώβριο και τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, ο «Ιστός της αράχνης», έρχεται στον κόσμο της πεζογραφίας, δύο μόλις μέρες πριν το πραξικόπημα Χίτλερ – Λούντεντορφ. «Διαβολικά» τραγικό…
Και όμως, ενώ η ιστορία του Ροτ δείχνει τόσο απλή, αποδεικνύεται, τελικά, τόσο σύνθετη για τα άδεια μυαλά της εργατικής γερμανικής τάξης του μεσοπολέμου… Ο Ρότ απλοποιώντας όσο πιο πολύ μπορεί τον κίνδυνο του Ναζισμού μέσα από την ανθρώπινη αδυναμία δημιουργεί για ήρωά του, έναν άνθρωπο «κενό» που καταφέρνει να ανέλθει στα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας, αποκτώντας δύναμη, χρήμα και εξουσία, έχοντας σαν απόλυτη ευδαιμονία την "χρήση" της στολής κατά την στρατιωτική του θητεία. Μια στολή που κρύβει (η μάλλον που προσπαθεί να κρύψει) τις αδυναμίες και την μιζέρια της σκέψης, ενώ παράλληλα βγάζει στην επιφάνεια τον φασισμό, το χαφιεδιλίκι, την προδοσία ενός «ανθρωπάκου», του Τεοντόρ Λοζέ. Γύρω από το ανθρωπάριο, λοιπόν, που ακούει στο όνομα Τέοντορ Λοζέ, θα στήσει το Ροτ την μυθιστορία του.
Διαβάζοντας το κείμενο δεν είναι δυνατόν να μη σταθεί κανείς στον αριστοτεχνικό τρόπο και την εξαιρετική ροή γραφής του Γιόζεφ Ροτ. Βέβαια αυτό δεν είναι κάτι νέο για την συγγραφική μαεστρία του Ροτ, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε πως πρόκειται για την πρώτη ολοκληρωμένη πεζογραφική του απόπειρα. Με έντονα τα στοιχεία που παραπέμπουν σε εποχές κλασσικής λογοτεχνίας και με την αύρα του μεγάλου γραφιά, ο Γιόσεφ Ροτ, στο μυθιστόρημά του «Ο ιστός της αράχνης» φτιάχνει, στην ουσία, μια ιστορία που φωτογραφίζει, με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο, μια μαύρη εποχή για την Γερμανία και την Ευρώπη γενικότερα. Εκεί, που από τις αρχές της δεκαετίας της δεκαετίας του ‘20, ο φασισμός και ο εθνικισμός εμφανίζονται για πρώτη φορά στην μήτρα της γερμανικής και ευρωπαϊκής καπιταλιστικής κοινωνίας.
Τα σύμβολα και ο φόβος του ανθρώπου μπρος σ' αυτά, η ηλίθια θεοποίησή τους, η αδυναμία της μάζας να δει πίσω από το «θελκτικό» καμουφλάζ των ειδώλων και το κενό γνώσης οδηγούν με απόλυτη ακρίβεια στην κοινωνική σήψη. Μια εικόνα βρώμικη και σάπια, μια αρρωστημένη κατάσταση που με ιδιαίτερα γλαφυρό (και πάντα με μαγικό από άποψη γραφής και λεξοπλασίας) τρόπο, απεικονίζει ο Ροτ στο γράφημά του.
Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Γιόζεφ Ροτ, στην ουσία, εμφανίζει στον ηρώα του, όλα εκείνα τα στοιχεία που «οδηγούν» μια κοινωνία στην απολυταρχική της μορφή, με την μισαλλοδοξία και τον μισανθρωπισμό να αποτελούν τα κύρια συστατικά ώστε να δημιουργηθεί ο «ιστός της αράχνης». Ένας ιστός που θα έφερνε στο προσκήνιο της ιστορίας, τον Χίτλερ και την ναζιστική θηριωδία.
Το χειρότερο απ’ όλα; Τα σημάδια αυτά ξανακάνουν την εμφάνισή τους στην «πολιτισμένη» Ευρώπη… Η ναζιστική και φασιστική φρίκη είναι νωπή ιστορικά και πολιτικά. Το θέμα, όμως, είναι άλλο: Πόσο γνωρίζουμε ή πόσο θέλουμε να γνωρίσουμε ως κοινωνία την φρίκη (ιστορικά, πολιτικά και αισθητικά);
[1] Απόσπασμα από το βιβλίο του Γιόζεφ Ροτ, «Ο ιστός της αράχνης», Εκδόσεις Κριτική, σελ. 13
