Την σκυτάλη στον κύκλο συζητήσεων που έχει ανοίξει ο ρ/σ Στο Κόκκινο Ρόδου 103.7 και η Πόλυ Χατζημάρκου, παίρνει η Βιβή Κεφαλά, Αναπληρώτρια καθηγήτρια, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
Ενώ «μένουμε σπίτι», στόχος του 103.7 Στο Κόκκινο Ρόδου είναι να δημιουργηθεί ένα πεδίο ζύμωσης και ανταλλαγής απόψεων και να αναδειχθούν στη δημόσια σφαίρα προβληματισμοί και προτάσεις για την επόμενη μέρα σε σχέση με τους τρόπους ‘επιτήρησης’, τους μηχανισμούς εξουσίας και πληροφόρησης και τον μετασχηματισμό των εργασιακών, και ευρύτερα, ανθρώπινων, δικαιωμάτων.
Κάνοντας αρχικά, μια αναδρομή σε ιστορίες πανδημίας, η καθηγήτρια Βιβή Κεφαλά σχολιάζει:
«Η σημερινή πανδημία δεν αποτελεί ένα απροσδόκητο φαινόμενο, μια και υπάρχουν αρκετά ιστορικά προηγούμενα, αρχίζοντας από τον λοιμό των Αθηνών κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, περνώντας από την πανούκλα στην μεσαιωνική Ευρώπη και φθάνοντας στην ισπανική γρίπη του 1920. Κατά συνέπεια, οι θεωρίες συνομωσίας σχετικά με τον κορονοϊό απλώς υποδηλώνουν τον υπάρχοντα πανικό και φόβο, που εκτονώνονται στοχοποιώντας ανθρώπους ή κράτη.
Οι λόγοι για την εκδήλωση πανδημιών είναι πολλοί, μεταξύ των οποίων η συγκέντρωση υπερβολικά μεγάλου πλήθους στα αστικά κέντρα -χωρίς τις ανάλογες υποδομές- δεν είναι ο λιγότερο σημαντικός. Παραβλέποντας τις συνθήκες και τους λόγους εκδήλωσης των πανδημιών–επιδημιών, ορισμένοι θεωρητικοί ήδη από την Αναγέννηση θεώρησαν ότι τα φαινόμενα αυτά είναι, εν τέλει, ευεργετικά, επειδή μειώνουν την δημογραφική πίεση και αποτρέπουν τις κοινωνικές εντάσεις και διεκδικήσεις. Κατά συνέπεια, η πανδημία ή η επιδημία θεωρούνται ως ένα φυσικό όπλο για την ενίσχυση της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων και της κοινωνικής σταθερότητας σε περιόδους κρίσης, αφού οι φτωχοί θα μειωθούν με φυσικό τρόπο, δηλαδή με την αύξηση της θνησιμότητας, και δεν θα επαναστατήσουν εναντίον των πλουσίων».
Μεταφέροντας αυτήν την συλλογιστική στην σύγχρονη εποχή της οικονομικής παγκοσμιοποίησης, η καθηγήτρια σημειώνει ότι στον δυτικό κόσμο εμφανίζονται τρεις κύριοι τρόποι αντιμετώπισης της πανδημίας:
Ενεργοποίηση του κράτους πρόνοιας –ή ό,τι έχει απομείνει από αυτό-
«Ανοσία της αγέλης»
Αυταρχικοί ηγέτες
«Και στις τρείς περιπτώσεις η αντιμετώπιση της πανδημίας αντικατοπτρίζει την κυρίαρχη πολιτική κουλτούρα» επισημαίνει και εξηγεί: «Στην πρώτη περίπτωση επανεμφανίζονται πολιτικές και ηθικές αξίες, που είχαν ατονήσει στα πλαίσια της νεοφιλελεύθερης οικονομίας και των κοινωνιών που κυριαρχούνται από τον υποκειμενισμό και την «μετα-αλήθεια». Στην δεύτερη περίπτωση, η «ανοσία της αγέλης» εμφανίζεται στα ίδια οικονομικά και κοινωνικά πλαίσια αλλά ενισχύεται από μια λογική κοινωνικού δαρβινισμού, που με την σειρά του εφαρμόζεται και στο οικονομικο-πολιτικό πεδίο. Τέλος, το φαινόμενο των αυταρχικών ηγετών καθιστά σαφέστερη παρά ποτέ την μετατροπή της Δημοκρατίας και των θεσμών της, σε άλλοθι για την ες αεί παραμονή τους στην εξουσία. Πλην των άλλων, στο πλαίσιο αυτό, αποκρύπτονται στοιχεία, δεν λαμβάνονται μέτρα, γίνονται δηλώσεις που υποτιμούν την νοημοσύνη των πολιτών, όταν δεν αποτελούν εκμηδένιση των ανθρώπινων αξιών, με την δικαιολογία ότι δεν μπορεί να σταματήσει η οικονομική δραστηριότητα του έθνους (!)».
Υπό αυτό το πλαίσιο, πώς θα διαμορφωθεί η επόμενη ημέρα ιδιαίτερα στη σφαίρα της παγκόσμιας οικονομίας με τις συνέπειες της πανδημίας και της εργασίας;
Αναφορικά με την παγκόσμια οικονομία, η Βιβή Κεφαλά επισημαίνει ότι «όλες οι προβλέψεις δείχνουν ύφεση και μείωση του παγκόσμιου ΑΕΠ. Το ζήτημα που τίθεται, όμως, αφορά την επανεκκίνηση της παγκόσμιας οικονομίας αλλά και τους όρους με τους οποίους θα γίνει, όποτε γίνει.
Εάν συνεχίσει να επικρατεί ο άκρατος νεοφιλευθερισμός με την εμμονή στην αυστηρή δημοσιονομική λιτότητα, τότε υπάρχει σοβαρός κίνδυνος σειράς πτωχεύσεων κρατών, υπό την πίεση των συνεπειών της πανδημίας, που στα πλαίσια της οικονομικής παγκοσμιοποίησης δεν μπορεί παρά να συμπαρασύρει και τα υπόλοιπα. Μια τέτοια αλυσιδωτή αντίδραση, που θα κάνει το κραχ του 1929 να μοιάζει με παιδικό αστείο, δεν φαίνεται απίθανη, εφόσον η νεοφιλελεύθερη οικονομική ορθοδοξία υποστηρίζεται ακόμα φανατικά, όπως φάνηκε από τις διαφωνίες εντός της ΕΕ για το ζήτημα της δημοσιονομικής χαλάρωσης και της παρέμβασης της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, ώστε να αντιμετωπιστούν οι έκτακτες και τεράστιες ανάγκες για την αντιμετώπιση της νόσου αλλά για την αντιμετώπιση των οικονομικών της επιπτώσεων στις εθνικές οικονομίες των κρατών – μελών της Ε.Ε. Ενδιαφέρον μάλιστα παρουσιάζει και το επιχείρημα που προέβαλαν ορισμένες χώρες της Βόρειας Ευρώπης, με αιχμή του δόρατος την Γερμανία, για στηρίξουν την άρνηση τους –και το οποίο εμπεριέχει το ρατσιστικό στερεότυπο των τεμπέληδων και ανίκανων νότιων- ότι «θα έπρεπε να είχατε προβλέψει» (sic!).
Παρά ταύτα, ακόμα και σε περιπτώσεις όπου επανεμφανίζεται το κράτος - πρόνοιας αυτό που παρουσιάζεται ως συλλογική προσπάθεια δεν απαλλάσσεται από πολιτικές και οικονομικές σκοπιμότητες. Έτσι, στην Ελλάδα, οι κλίνες των ιδιωτικών θεραπευτηρίων υπερκοστολογούνται, το ίδιο και οι εξετάσεις για την ανίχνευση του ιού από ιδιωτικά εργαστήρια. Επίσης, υιοθετούνται εμβαλλωματικές λύσεις με την χορήγηση επιδόματος ή την δίμηνη αναστολή πληρωμής ληξιπρόθεσμων χρεών από επιχειρήσεις που έκλεισαν αναγκαστικά και κανείς δεν γνωρίζει πότε –και κυρίως εάν- θα ξανανοίξουν. Τέλος, δεν υπάρχει καμία μέριμνα για τις απολύσεις που γίνονται λόγω της αναγκαστικής αναστολής λειτουργίας καταστημάτων και επιχειρήσεων ούτε για τους μακροχρόνια άνεργους/ες, που δεν δικαιούνται επιδόματος. Απομένουν τα ζητήματα που αφορούν τους άστεγους/ες αλλά και τους πρόσφυγες – μετανάστες, που συν τοις άλλοις, απειλούνται και από την πανδημία.
Όλα αυτά οδηγούν στο ερώτημα που αφορά το μέλλον της εργασίας. Έχει αποδειχθεί ιστορικά ότι η τεχνολογική πρόοδος μειώνει τις θέσεις εργασίας, όπως επίσης και ότι η πρόοδος αυτή δεν μπορεί –ούτε και πρέπει- να αναστραφεί. Μέχρι και την δεκαετία του ‘80, η απώλεια θέσεων εργασίας στις δυτικές οικονομίες μπορούσε να αντιμετωπιστεί μέσω κοινωνικών πολιτικών, που απομάκρυναν το φάσμα της εκπτώχευσης μεγάλου μέρους των πολιτών. Σήμερα όμως, εξ αιτίας δραματικών αλλαγών που επήλθαν στην παγκόσμια οικονομία και της συνεπακόλουθης ιδεολογικής τους νομιμοποίησης, αυτό όχι μόνον δεν εφαρμόζεται αλλά και απαγορεύεται, επί της ουσίας, εν ονόματι της δημοσιονομικής σταθερότητας.
Η κατάσταση αυτή, επιτείνεται από την άποψη ότι η κερδοφορία των επιχειρήσεων είναι η μόνη ευθύνη των εταιρειών, άποψη που ενισχύεται από την περίφημη «αριστεία». Ήδη από την δεκαετία του ’80 βιώνουμε την σταδιακή συρρίκνωση των εργατικών δικαιωμάτων, το φαινόμενο της δομικής ανεργίας, ενώ η «ευέλικτη εργασία» -ευφημισμός για την κατάργηση κάθε εργασιακού δικαιώματος- κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος. Σήμερα, που η πανδημία έδειξε ότι πολύ μεγάλο μέρος των εργαζομένων δεν χρειάζεται να προσέρχεται στον τόπο εργασίας του, είναι ορατό το ενδεχόμενο το προληπτικό αυτό μέτρο να μετατραπεί σε δομικό στοιχείο της οικονομικής λειτουργίας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τις αποδοχές των εργαζομένων ακόμα και για την διατήρηση των θέσεων εργασίας.
Μιλώντας όμως για πρόληψη, φθάνουμε και σε ένα πολύ ευαίσθητο ζήτημα που αφορά τα δικαιώματα και θέτει το εξής ερώτημα: Ο αυστηρός περιορισμός κατ’ οίκον αποτελεί καταπάτηση των δικαιωμάτων μας;
Εκ πρώτης όψεως, η απάντηση είναι προφανώς αρνητική, αφού το ατομικό υποτάσσεται στο συλλογικό, το οποίο υπερισχύει και μάλιστα σε συνθήκες πανδημίας. Εξετάζοντας όμως καλλίτερα τα μέτρα, τις ποινές και τα κρούσματα αυθαιρεσίας ή υπερβάλλοντος ζήλου, διερωτάται κανείς μήπως τα έκτακτα μέτρα επιδράσουν ενισχυτικά στην δημιουργία ή ενίσχυση των λογικών «μηδενικού εγκλήματος», που στην πραγματικότητα αντιμετωπίζει περισσότερο τις παραβατικές συμπεριφορές παρά το έγκλημα, έχει όμως το πλεονέκτημα να δίνει καλλίτερες στατιστικές και μεγαλύτερη αίσθηση ασφάλειας.
«Θα κάτσω σπίτι», λοιπόν, μια και δεν μπορεί να γίνει τίποτα άλλο αυτή τη στιγμή. Για το μέλλον θα δούμε, γιατί όσο δυσοίωνο και εάν διαγράφεται, υπάρχει πάντα η γκραμσιανή προτροπή: «απαισιοδοξία της νόησης, αισιοδοξία της πράξης».
