Γουόλτερ Μόσλυ, “Little Scarlet” (μτφ. Άλκηστις Τριμπέρη, εκδ. Πόλις, 2015)
Άρνε Νταλ, “Πρελούδιο θανάτου” (μτφ. Γρηγόρης Κονδύλης, εκδ. Μεταίχμιο, 2014)
Καρίλ Φερέ, “Χάκα” (μτφ. Αργυρώ Μακάρωφ, εκδ. Άγρα, 2015)

Η συζήτηση για το αν, σε ποιο βαθμό και γιατί το αστυνομικό μυθιστόρημα αποτελεί το σύγχρονο κοινωνικό και πολιτικό μυθιστόρημα άλλοτε μοιάζει να έχει κορεστεί, άλλοτε να ανακυκλώνεται, άλλοτε να απαντιέται με τρόπο που σχεδόν αρχίζει να δημιουργεί έναν νέο κανόνα. Ακόμα και μια μάλλον εσωστρεφής (και σίγουρα ευπώλητη) λογοτεχνία, όπως είναι η σκανδιναβική αστυνομική λογοτεχνία, δίνει δείγματα συγγραφέων που αποφασίζουν να βγουν από τους κλειστούς εσωτερικούς κόσμους και να ρίξουν μια ματιά γύρω τους· ο Τζο Νέσμπο, για παράδειγμα, έλεγε, στην πρόσφατη επίσκεψή του στην Αθήνα, πως «οι συγγραφείς αστυνομικής λογοτεχνίας της Σκανδιναβίας είναι υποχρεωμένοι στις μέρες μας να μιλήσουν για σοβαρά κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα».
Πέρα από τη θεωρητική συζήτηση, όμως, έρχονται εκείνα τα βιβλία που αποτελούν από μόνα τους την καλύτερη απάντηση στο ερώτημα, συχνά με τα εργαλεία της καλύτερης λογοτεχνίας.

Τα γκέτο της οργής

Μεταξύ 11 και 17 Αυγούστου του 1965, η περιοχή-γκέτο Γουότς του Λος Άντζελες καιγόταν: χιλιάδες άνθρωποι διαδήλωναν, εθνοφρουρά στους δρόμους, στρατιωτικός νόμος, συγκρούσεις, 34 νεκροί, 3.500 με 4.000 συλλήψεις, δεκάδες καμένα μαγαζιά. Η αφορμή για την εξέγερση του Γουότς –που θεωρείται από τις μεγαλύτερες εξεγέρσεις Αφροαμερικανών– ήταν η αστυνομική βία προς έναν μαύρο οδηγό αυτοκινήτου. Βέβαια, οι αιτίες είναι πάντα βαθύτερες: μετά τον πόλεμο (όπου «σε έναν φυλετικά διαχωρισμένο στρατό μου έδειχναν λιγότερο σεβασμό απ’ ό,τι έδειχναν σε Γερμανούς αιχμαλώτους πολέμου», λέει ο Μόσλυ), η κοινότητα των Αφροαμερικανών συνεχίζει να ζει σε συνθήκες ανεργίας, φτώχιας, ρατσισμού, αποκλεισμού και διαχωρισμού, καθώς οι φτωχοί Μαύροι σε πολλές πόλεις (του Λος Άντζελες συμπεριλαμβανομένου) αναγκάζονται να κατοικούν σε συγκεκριμένες περιοχές, με σοβαρές επιπτώσεις στη δυνατότητα για εργασία, εκπαίδευση κ.λπ. Απαραίτητο συμπλήρωμα, η αστυνομική ρατσιστική βία, που είναι διαρκής και ανεξέλεγκτη.
Σε αυτό το πλαίσιο, δηλαδή λίγες μέρες μετά την εξέγερση του Γουότς, ενώ τα αποκαΐδια καπνίζουν ακόμα, εξελίσσεται το εξαιρετικό μυθιστόρημα Little Scarlet, του Γουόλτερ Μόσλυ, ο οποίος ήταν 13 ετών και ζούσε στο Γουότς όταν ξέσπασε η εξέγερση. Ο πρωταγωνιστής του Μόσλυ, ο μαύρος άτυπος ντετέκτιβ Ίζι Ρόουλινς καλείται να συνεργαστεί με τη μισητή του αστυνομία και με λευκούς αστυνομικούς, για να βοηθήσει στην εξιχνίαση της δολοφονίας της μαύρης Λιτλ Σκάρλετ, η οποία πιθανόν να έχει δολοφονηθεί από λευκό: μια υπόθεση, δηλαδή, που έχει όλα τα φόντα να αναζωπυρώσει τις φυλετικές ταραχές.
Οι φυλετικές ανισότητες αποτελούν συχνά το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινούνται τα μυθιστορήματα του Μόσλυ. «Όπως καταλαβαίνω εγώ τα πράγματα, είναι αδύνατον να γράψω ένα βιβλίο που να μην έχει κάποιο ισχυρό κοινωνικό στοιχείο», λέει ο ίδιος, για να προσθέσει ότι «η εμπειρία του Ίζι από το ρατσισμό στο Λος Άντζελες του ’60 είναι η εξήγηση για τις δολοφονίες και τις εξεγέρσεις στους δρόμους των ΗΠΑ του 21ου αιώνα. Αυτά που συνέβησαν σ’ αυτόν συμβαίνουν και στους κληρονόμους του». Όταν μάλιστα ερωτάται για το αν τα επεισόδια στο Φέργκιουσον είχαν χαρακτήρα φυλετικό ή ταξικό, απαντά: «η φυλή είναι ένα οικονομικό εργαλείο, στην πραγματικότητα το οικονομικό εργαλείο του Νέου Κόσμου. Το να προσπαθήσει κανείς να ξεχωρίσει αυτά τα δύο πράγματα θα ήταν σαν να έλεγε ότι το αριστερό μάτι είναι το αληθινό όργανο της όρασης ενώ το δεξί είναι περιττό». (Δεν μπορεί να μη συγκρίνει κανείς τέτοιες δηλώσεις με την αντιδραστική αντίληψη ενός συγγραφέα όπως ο Τζέιμς Ελρόι, που, ερωτώμενος για τα ρατσιστικά εγκλήματα της αστυνομίας, απαντά πως όλα αυτά είναι «υπερβολές των ΜΜΕ. Εγώ σας λέω ότι οι μπάτσοι δεν έκαναν τίποτα λάθος»· βλ. Βήμα, 13 Σεπτεμβρίου 2015.)
Ο –Αφροαμερικανός και εβραίος, πολυβραβευμένος και μεταφρασμένος σε 23 γλώσσες– Γουόλτερ Μόσλυ γράφει μια πολύ καλή αστυνομική λογοτεχνία, με απόηχους από τον Τσάντλερ και τον Χάμετ, που φαίνονται και στον εξαιρετικά πλασμένο χαρακτήρα του Ίζι Ρόουλινς· «ο Ίζι είναι ένας άνθρωπος που κατανοεί τον εαυτό του και την απελευθέρωσή του», όπως λέει ο Μόσλυ σε συνέντευξή του στο Words of Colour.

Τα κρυμμένα γκέτο της ευημερίας

Μέσα από τον στρατό των σκανδιναβών συγγραφέων αστυνομικής λογοτεχνίας, τόσο όμοιων μεταξύ τους πολλές φορές, υπάρχουν, νομίζω, δύο συγγραφείς που ξεχωρίζουν, τόσο για το κείμενό τους όσο και για την επιλογή να χρησιμοποιούν το όχημα της αστυνομικής λογοτεχνίας για να βυθίζονται στα πιο δύσβατα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα της εποχής τους. Ο ένας είναι ο Χένινγκ Μάνκελ· ο έτερος είναι ο Άρνε Νταλ.
Ο Νταλ είναι πολύ σαφής όταν περιγράφει το πλαίσιο στο οποίο τοποθετεί τις αστυνομικές του ιστορίες. Στους Κινέζικους ψίθυρους (μτφ. Γ. Κονδύλης, Μεταίχμιο, 2013), για παράδειγμα, αποτυπώνει την «τραυματισμένη καπιταλιστική οικονομία», την επιχείρηση διάσωσης των τραπεζών, τη σχέση της μαφίας με τους πολιτικούς: «αυτή είναι η πεμπτουσία του καπιταλισμού: ο ισχυρότερος επικρατεί», μας λέει. Σε μια συνέντευξή του, ο Νταλ εξηγεί: «η απόλυτη επικέντρωση του σημερινού κόσμου μας στο χρήμα κάνει την γκρίζα ζώνη ανάμεσα στο νόμιμο και το παράνομο κάθε μέρα και πιο μεγάλη. Οι διαφορές ανάμεσα στους μεγάλους τραπεζίτες, τους μεγάλους δικηγόρους, τους μεγάλους επιχειρηματίες και τους μεγάλους γκάνγκστερ έχουν πρακτικά εξαλειφθεί».
Στο πιο πρόσφατο βιβλίο του, το Πρελούδιο θανάτου, ο Νταλ καταπιάνεται πάλι με πολιτικοκοινωνικά ζητήματα αιχμής: την αστυνομική βία, τους μετανάστες και τους πρόσφυγες, τη μαύρη εργασία, την προσπάθεια των φτωχών χωρών να αντιπαρατεθούν με τις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες και να φτιάξουν δικά τους, φτηνά, φάρμακα για το AIDS. Και όλα αυτά μέσα από μια σφιχτή και δυνατή πλοκή και μια καλοκουρδισμένη ομάδα χαρακτήρων γεμάτων ιδιαιτερότητες (γιατί πρωταγωνιστής του Νταλ δεν είναι ο μοναχικός αστυνομικός αλλά μια ομάδα που τα μέλη της συγκλίνουν και αποκλίνουν, συντονίζονται και αποδιοργανώνονται), με μια πρόζα σύνθετη, πλούσια, σχεδόν ποιητική κάποιες στιγμές.

Τα γκέτο της αποικιακής ιστορίας

Το Χάκα είναι το πρώτο από τη σειρά των αστυνομικών βιβλίων του Καρίλ Φερέ που τον έκαναν παγκόσμια γνωστό, καθώς διαδραματίζονται σε διάφορα μέρη του κόσμου, προσπαθώντας μέσα από την αστυνομική πλοκή να αποτυπώσουν την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα διαφόρων χωρών, συνήθως σε κάποιες κρίσιμες στιγμές της ιστορίας τους.
Η πλοκή του Χάκα εκτυλίσσεται στη Νέα Ζηλανδία, τη χώρα που «φημίζεται ως η πιο φιλήσυχη του κόσμου», αν και τα σημάδια της αποικίας είναι πάντα εκεί για όποιον θέλει να τα δει. Πρωταγωνιστεί ο μοναχικός, θλιμμένος αστυνομικός Τζακ Φιτζέραλντ, μισός Μαορί στην καταγωγή, που δεν καταφέρνει να ξεφύγει από τη μυστηριώδη εξαφάνιση της συζύγου και της κόρης του, πριν από είκοσι πέντε χρόνια. Ο Φιτζέραλντ καλείται να διαλευκάνει κάποιους βίαιους, σχεδόν νοσηρούς φόνους που τον οδηγούν σε έναν σκοτεινό κόσμο βίας και αποσύνθεσης αλλά και σε τελετουργίες και έθιμα των Μαορί που έρχονται από τα βάθη του χρόνου. Και βέβαια όλα κλείνουν με το γεμάτο ωμή βία τέλος, σήμα κατατεθέν των βιβλίων του Φερέ.
Σε παλιότερο κείμενο για τον Φερέ έχω ισχυριστεί ότι τα βιβλία του φλερτάρουν ενίοτε με την παγίδα του εξωτισμού. Συγκροτούν, ωστόσο, μια ολοκληρωμένη πρόταση μιας αστυνομικής λογοτεχνίας που ανατέμνει δύσκολα πεδία και ρισκάρει να μπαίνει σε αχαρτογράφητες και άγριες γωνιές. Σε αυτό το σχέδιο εντάσσεται και το Χάκα που, χωρίς να φτάνει στο ύψος του Μαπούτσε, αποτυπώνει τη σκοτεινή πλευρά μιας χώρας που προσπαθεί επιμελώς να την κρύψει.