"Οι πρόσφυγες, καθώς μετακινούνται από χώρα σε χώρα, είναι η πρωτοπορία των λαών τους". Αυτό έγραφε στο μακρινό 1943 η Χάνα Άρεντ, έχοντας εγκαταλείψει και η ίδια τη χιτλερική Ευρώπη. "Η Ιστορία δεν είναι πια γι' αυτούς κλειστό βιβλίο και η πολιτική δεν είναι πλέον προνόμιο των μη Εβραίων. Ξέρουν ότι την προγραφή των Εβραίων της Ευρώπης ακολούθησε σύντομα η προγραφή των περισσότερων ευρωπαϊκών εθνών"1.
Πάνω στην ίδια ιδέα, πενήντα χρόνια μετά, ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν2 επισήμανε ότι ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος απλώς ανέδειξε τα όρια ενός εγγενούς χαρακτηριστικού της νεωτερικότητας: Τα ανθρώπινα δικαιώματα -που πανηγυρικά διατυπώθηκαν στη Διακήρυξη της Γαλλικής Επανάστασης και σε όλες τις ιστορικές διακηρύξεις και στα διεθνή κείμενα έκτοτε- συνδέθηκαν με την έννοια του πολίτη και την ύπαρξη των εθνικών κρατών. Απεκδυόμενο της εθνικότητάς του, της ιδιότητας του πολίτη μιας χώρας, είτε οικειοθελώς είτε (συνήθως) με τη βία, το πρόσωπο παύει να έχει δικαιώματα. Μετατρέπεται σε hominus sacer της ρωμαϊκής εποχής, η ζωή του εναπόκειται μόνο στην τύχη, μπαίνει πια στο καθεστώς της "γυμνής ζωής".
Ακόμα και τα δικαιώματα που αναγνωρίστηκαν στους πρόσφυγες και τους ανιθαγενείς δεν αλλάζουν τον κανόνα. Το status του πρόσφυγα είναι προσωρινό. Μια εξαίρεση στον κανόνα της εθνικότητας που προορίζεται να λυθεί, είτε με την αφομοίωσή του σε μια νέα εθνικότητα είτε με τον επαναπατρισμό του. Το σχήμα αυτό, πιθανόν, λειτουργεί όσο η κινητικότητα, η μεταβλητότητα της ανθρώπινης ζωής είναι εξαίρεση. Όμως όπως στο παρελθόν, με τους μαζικούς ξεριζωμούς, έτσι και σήμερα, ο κανόνας του πολίτη και η εξαίρεση του πρόσφυγα δοκιμάζονται.
Η "ενωμένη" Ευρώπη αντιμετωπίζει την πρόκληση που είτε θα τη μετασχηματίσει είτε θα τη διαλύσει. Οι εγκλωβισμένοι στην Ελλάδα πρόσφυγες είναι μόνο ένα -το πιο δραματικό- από τα "επεισόδια" της ευρωπαϊκής κρίσης. Εδώ και πολλά χρόνια, οι μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές δεν σταμάτησαν ποτέ. Συνεχίζουν και θα συνεχίσουν να αυξάνονται όσο ο κόσμος μας γίνεται περίπλοκος, απρόβλεπτος και σκληρός, όσο κάποιοι άνθρωποι, για δεκάδες λόγους, δεν θα μπορούν ή δεν θα θέλουν πια να συνεχίσουν να ζουν εκεί που γεννήθηκαν.
Την ίδια στιγμή που γκρεμίζει τα εμπόδια στην ελεύθερη κυκλοφορία κεφαλαίων και προϊόντων, η Ευρώπη υψώνει τείχη όχι μόνο γύρω, αλλά και εντός της, σε μια μάταιη προσπάθεια να περιορίσει αριθμητικά και γεωγραφικά ένα φαινόμενο που ξεπερνάει όχι μόνο τα κράτη - μέλη της, ως διοικητικές δομές, αλλά και την ίδια στην παραδοσιακή μορφή της.
Αυτή η προσέγγιση, αργά ή γρήγορα, οδηγεί στην επανεμφάνιση των στρατοπέδων συγκέντρωσης, με τη δημιουργία μιας "υγειονομικής ζώνης" γύρω από τους πρόσφυγες, ειδικών γεωγραφικών περιοχών -μια πρόγευση ίσως βλέπουμε τις μέρες αυτές μπροστά στα κλειστά σύνορα της Ειδομένης- που το ευρωπαϊκό κεκτημένο θα κάμπτεται, τα δικαιώματα θα υποχωρούν και τα αυτονόητα για τους Ευρωπαίους πολίτες δεν θα είναι τόσο δεδομένα για τους υπόλοιπους. Μόνο που, σε μια τέτοια περίπτωση, παραφράζοντας την Άρεντ, ας ξέρουμε ότι "την προγραφή των μεταναστών και των προσφύγων σύντομα θα ακολουθήσει η προγραφή και πολλών από τους υπόλοιπους".
Υπάρχει άλλη διέξοδος; Αυτό που προτείνει ο Αγκάμπεν, να απομακρυνθούμε από τους περιορισμούς των εθνικών κρατών και να επανεφεύρουμε την πολιτική σε δια-τοπική ή και α-τοπική διάσταση, είναι αμφισβητούμενο και, σίγουρα, πολύ μακρινό. Ας προσπαθήσουμε όμως το ελάχιστο. Να διαχωρίσουμε τα δικαιώματα από την ιδιότητα του πολίτη. Και να πάρουμε απόφαση ότι θα ζήσουμε σε μια διαφορετική Ευρώπη και Ελλάδα, μαζί με πολλούς άλλους που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν αλλού. Που αναγκάστηκαν ή επέλεξαν να φύγουν. Και που δεν είναι τίποτα περισσότερο ή λιγότερο: Άνθρωποι.
1 Arendt, H., "We refugees" στο Altogether elsewhere. Writers on Exile (ed. Robinson, M.), Washington, Harvest Books, 1996 (πρώτη κυκλοφορία 1943).
2 Agamben, G., "Beyond Human Rights" στο Means without Ends. Notes on Politics, Minneapolis, University of Minnesota Press, 2000 (πρώτη κυκλοφορία 1996).
* Η Δανάη Κολτσίδα είναι δικηγόρος, ΜΔΕ Πολιτικής Επιστήμης και Κοινωνιολογίας
