Στη διάρκεια της μεταπολίτευσης, οι μαθητικές παρελάσεις αποτέλεσαν πεδίο κριτικής, προερχόμενης από μια μερίδα εκπαιδευτικών, γονέων και διανοούμενων. Βασικά στοιχεία της κριτικής αυτής υπήρξαν οι μεταξικές τους καταβολές, ο μιλιταριστικός και εθνικιστικός χαρακτήρας τους και η ομοιόμορφη αισθητική αυταρχικής πειθάρχησης που μακράν απέχει από τον παιδαγωγικό χαρακτήρα του σχολείου. Η κριτική στις μαθητικές παρελάσεις τονίζει ότι το σχολείο οφείλει να διαμορφώνει ακαδημαϊκούς πολίτες και όχι εν δυνάμει στρατιώτες και καταλήγει στο αίτημα της κατάργησης των μαθητικών παρελάσεων. Συμφωνώντας απόλυτα με την αποδέσμευση του σχολείου από κάθε μιλιταριστική λογική οφείλουμε να αναρωτηθούμε με ποιο τρόπο μπορεί αυτό να υπηρετηθεί. Μέσα σε μια τέτοια οπτική, και πριν απαντήσουμε στο ερώτημα της κατάργησης ή διατήρησης των μαθητικών παρελάσεων, πρέπει να αναστοχαστούμε τι εκφράζουν και τι σηματοδοτούν σήμερα αυτές οι παρελάσεις.
Προφανώς συνεχίζουν να αποτελούν πρώτιστα μια διαδικασία επιβολής αυταρχικής πειθάρχησης και ιδεολογικών συμφραζόμενων που αυτή προϋποθέτει και συνεπάγεται. Ταυτόχρονα, όμως, μετατρέπονται σταδιακά σε πεδίο εκδήλωσης πολιτικών αντιπαραθέσεων: διαδηλώσεις στις παρυφές των παρελάσεων, μαύρα περιβραχιόνια ως ένδειξη διαμαρτυρίας για τις ελλείψεις εκπαιδευτικών, εκδηλώσεις αποδοκιμασίας με επιδεικτική άρνηση στροφής της κεφαλής ή χειρονομίες αποδοκιμασίας ενώπιον της εξέδρας των επισήμων, εκδίωξη μαθητών και γονέων Ρομά από την παρέλαση, συνθήματα και άσματα εθνικιστικών καταβολών, πρωτοβουλίες όπως οι πρόσφατες στη Νέα Φιλαδέλφεια και την Κατερίνη, παρέλαση με στολή ποδοσφαιρικής ομάδας του τοπικού πάτρονα, επίδειξη απορριμματοφόρων (!) που εμφανίζονται ενώ παιανίζει το «Μακεδονία Ξακουστή».
Οι παράλληλες νοηματοδοτήσεις
Παράλληλα, οι μαθητικές παρελάσεις λειτουργούν ως πεδίο εορταστικής δημόσιας κοινωνικότητας όσων παρελαύνουν, όσων κάθονται στην εξέδρα αλλά και όσων συμμετέχουν ως θεατές. Ας μην ξεχνάμε ότι για αρκετές επαρχιακές κοινότητες οι μαθητικές παρελάσεις συνιστούν τη μοναδική κρατική τελετουργία συμβολικής επικύρωσης της ύπαρξης τους (κάτι αντίστοιχο με τα θρησκευτικά πανηγύρια στις μικρής κλίμακας προνεωτερικές αγροτικές κοινωνίες).
Τέλος, ας μην παραβλέπουμε ότι για ένα μέρος συμπολιτών μας οι μαθητικές παρελάσεις αποτελούν «απλά και μόνο» τελετές απόδοσης τιμής στη μνήμη των νεκρών που θυσιάστηκαν για την ελευθερία μας συνιστούν δηλώσεις ανήκειν στο έθνος. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι την άποψη αυτή δεν συμμερίζονται μόνο τα πιο συντηρητικά κοινωνικά στρώματα αλλά, ως κυρίαρχη ιδεολογία, εμπεδώνεται ακόμα και από μετανάστες γονείς που νοιώθουν περήφανοι όταν τα παιδιά τους παρελαύνουν. Με απλά λόγια, οι παρελάσεις αποτελούν όλο και πιο πολύ ένα σύνθετο πεδίο νοηματοδοτήσεων επιπλέον και παράλληλα του κυρίαρχου μηνύματος πειθάρχησης. Προφανώς, οι νοηματοδοτήσεις αυτές μεταβάλλονται στο χρόνο και έχουν διαφορετικό βάρος σε διαφορετικές κοινωνικές κατηγορίες του πληθυσμού. Αυτό, άλλωστε, συμβαίνει με τις περισσότερες τελετουργίες των σύγχρονων κοινωνιών.
Μετά την κατάργηση τι;
Το αίτημα κατάργησης των μαθητικών παρελάσεων εστιάζει στην κυρίαρχη νοηματοδότηση (πειθάρχηση, ιεράρχηση) και στις ιστορικές καταβολές της (Δικτατορία Μεταξά, μιλιταρισμός, εθνικισμός) αγνοώντας όλες τις υπόλοιπες νοηματοδοτήσεις. Στο πλαίσιο αυτής της λογικής, η κατάργηση των μαθητικών παρελάσεων μπορεί να υλοποιηθεί με διοικητικές πράξεις μιας προοδευτικής κυβέρνησης που θα υποστηριχθούν με κινήσεις εντός της κοινωνίας. Δεδομένων όλων των παράλληλων νοηματοδοτήσεων που έχουν προκύψει για τις μαθητικές παρελάσεις, είναι βέβαιο ότι μια τέτοια κίνηση θα δημιουργήσει ένα ευρύ πεδίο αντιπαραθέσεων των οποίων η έκβαση δεν είναι προβλέψιμη. Μπορούμε πάντως να φανταστούμε ένα σενάριο εντός του οποίου η αναβίωση των κατηργημένων παρελάσεων θα βιωθεί ως «ηρωϊκή» αντίδραση ήδη από την πρώτη μέρα της κατάργησης τους. Στο κεντρικό πολιτικό επίπεδο, η αναβίωσή τους θα εκφραστεί ως ηχηρή δέσμευση από τις συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις και οι μαθητικές παρελάσεις θα αναχθούν σε επιτομή της έκφρασης του έθνους.
Διατυπώνοντας τους παραπάνω προβληματισμούς δεν υποστηρίζω τη διατήρηση των μαθητικών παρελάσεων. Εκτιμώ όμως ότι η απλή κατάργησή τους με διοικητικά ή νομοθετικά μέτρα ενδέχεται να μην τελεσφορήσει ακόμα και αν υποστηριχθεί ένθερμα από μερίδα γονέων, εκπαιδευτικών και μαθητών. Τουναντίον, ενδέχεται να ενισχύσει την κυρίαρχη νοηματοδότηση έναντι των όποιων παράλληλων υπάρχουν αυτήν τη στιγμή.
Πεδίο ευρείας επεξεργασίας
Προτείνω οι όποιες αποφάσεις για το ζήτημα να αποτελέσουν πεδίο ευρείας επεξεργασίας συνολικότερων μεταρρυθμίσεων. Μιας επεξεργασίας που θα πλαισιώσει τος μαθητικές παρελάσεις στο συγκείμενο μετεξέλιξης και άλλων τελετουργιών του σχολείου (πρωινή προσευχή, εκκλησιασμός, καταθέσεις στεφάνων, γιορτές εντός του σχολείου, εκπροσώπηση του σχολείου σε τελετές εκτός του σχολικού χώρου, κλπ.). Μιλάμε για όλες τις τελετές και τελετουργίες (α) που αφορούν τις διαδικασίες με τις οποίες συγκροτείται το σχολείο ως κοινότητα, (β) που εκφράζουν τη συμμετοχή του σχολείου στην αναπαραγωγή των τοπικών κοινωνιών, (γ) που δηλώνουν το ανήκειν της σχολικής κοινότητας στο λαό μας και το σεβασμό στο πολίτευμα και (δ) που αποδίδουν τιμή σε όσους θυσιάστηκαν για την ελευθερία μας. Αυτό το νέο πλαίσιο οφείλει να αναπτυχθεί δεδομένης της μεταβαλλόμενης σύνθεσης του μαθητικού πληθυσμού, δεδομένης της ανάγκης συμπερίληψης όλων σε ένα φιλόξενο έθνος, δεδομένων των θέσεων μιας κριτικής παιδαγωγικής θεώρησης, δεδομένων των τρόπων με τους οποίους επικοινωνούν οι νέοι άνθρωποι και δεδομένων των πρόσφατων αποφάσεων του Συμβουλίου της Επικρατείας και του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου για το μάθημα των Θρησκευτικών. Για να εμπεδωθεί αυτή η προσπάθεια χρειάζεται αφενός να διατυπωθούν ξεκάθαρα τις αρχές που θέλουμε να μεταδώσουμε στους μελλοντικούς πολίτες μιας δημοκρατικής Ελλάδας και Ευρώπης. Αφετέρου, χρειάζεται να υποστηριχθεί από ένα ισχυρό κίνημα στα πλαίσια της εκπαιδευτικής κοινότητας και των τοπικών κοινωνιών. Για να μακροημερεύσει αυτή η προσπάθεια χρειάζεται να λάβει υπόψη ότι η επιτυχία κάθε αλλαγής βασίζεται όχι μόνο στη ρήξη, αλλά και στην επιλεκτική συνέχεια με το παρελθόν.
* Ο Γ. Αγγελόπουλος είναι πρώην γενικός γραμματέας του υπουργείου Παιδείας
