Γιατί αντιστάσεις;
Μια σειρά άρθρων κάθε Τετάρτη για τις παγκόσμιες αντιστάσεις και εξεγέρσεις
Τις τελευταίες είκοσι μέρες έχουμε μεγάλες διαδηλώσεις σε όλη την Αμερική, μετά στην Αγγλία, τη Γαλλία, το Βέλγιο. Οι περισσότερες είναι ειρηνικές. Ο Τραμπ αποκαλεί τους διαμαρτυρόμενους «τρομοκράτες», «τραμπούκους», «εγκληματίες», τον 70χρονο Γκουγκίνο που τραυμάτισε η αστυνομία στο Μπάφαλο «προβοκάτορα των Αντιφά». Ο δικηγόρος του γράφει ότι το πλήθος ήταν «ψεύτο-διαδηλωτές, τρομοκράτες που χρησιμοποιούν αργόσχολους φοιτητές, γεμάτους μίσος, για να κάψουν και να καταστρέψουν». Υιοθετώντας το σύνθημα του Νίξον στις εκλογές του 1968, ο Τραμπ παρουσιάζεται ως ο Πρόεδρος του «νόμου και της τάξης». Απειλεί τους διαδηλωτές με τρομερή βία, με μανιασμένα σκυλιά, με επίθεση από τις ειδικές μονάδες του στρατού. Η αστυνομία, ο στρατός, η δύναμη και πυγμή του κράτους μπαίνουν στην πρώτη γραμμή εναντίον της νεολαίας που διαμαρτύρεται. Στη Βρετανία, 140.000 διαδηλωτές βγήκαν στους δρόμους για αλληλεγγύη προς του Αμερικάνους. Το Black Lives Matter είναι εξ ίσου ζωτικό στο Λονδίνο, το Λίβερπουλ και το Μάντσεστερ. Όταν οι διαμαρτυρόμενοι στο Μπρίστολ αποκαθήλωσαν και έριξαν στο ποτάμι το άγαλμα του αρχι-επιχειρηματία της δουλοκτησίας Έντουαρντ Κόλστον, που είχε πρωτοστατήσει στη μεταφορά 84.000 δούλων από την Αφρική στην Αμερική, η Υπουργός Εσωτερικών Πρίτι Πατέλ καταδίκασε τον «όχλο» και τους «χούλιγκανς» και απαίτησε από την αστυνομία να επιβάλλει το «κράτος δικαίου» και να τιμωρήσει τους εξεγερμένους αυστηρά. Τα έχουμε δει κι εμείς. Θυμόμαστε τις καταγγελίες για την «ανομίας» του όχλου, την κατασυκοφάντηση της εξεγερμένης νεολαίας τον Δεκέμβρη του 2008, τις δολοφονικές επιθέσεις στους Αγανακτισμένους το 2011.
Θέση 3. Η πολιτική της νεωτερικότητας αποτελεί μια προσπάθεια εξαφάνισης, εξορκισμού ή εξημέρωσης του πλήθους. Ο φόβος του πλήθους είναι ένα από τα ισχυρότερα πολιτικά συναισθήματα. Αλλά σαν το απωθημένο, το πλήθος πάντα επιστρέφει.
Πλήθος και όχλος
H έννοια του πλήθους (multitudo) προέρχεται από́ τον Σπινόζα και αναφέρεται σε μια πολλαπλότητα που παρουσιάζεται δημόσια, δρα συλλογικά́, αλλά δεν μετατρέπεται μια ενιαία οντότητα. Έτσι μια βασική́ αντίθεση εμφανίζεται στην ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας μεταξύ́ του Ενός (που παρουσιάζεται ως Θεός, Βασιλιάς, Έθνος, Κυρίαρχος Λάος, Τάξη κ.λπ) και του πολλαπλού́, του πλήθους που υπάρχει και δρα χωρίς οι πολλοί́ να γίνονται ένας – παραμένουν μοναδικοί και πολλαπλοί. Το πλήθος είναι μια δημόσια πολλαπλότητα μοναδικοτήτων, ένα ζῶον πολιτικόν με πάμπολλα μέλη.
Από την αρχή, η φιλελεύθερη φιλοσοφία αντιμετωπίζει το πλήθος εχθρικά και το αντιπαραθέτει στον λαό́. Για τον Χομπς «ο λαός είναι κάτι που συνιστά́ ένα, που έχει μοναδική́ βούληση και στο οποίο μπορεί να αποδοθεί μια μοναδική́ βούληση». Το πλήθος, από́ την άλλη, δεν μπορεί να δράσει αυτόνομα, αν δεν αποκτήσει ενιαία βούληση, αν δεν ενοποιηθεί. Όταν επιτευχθεί αυτό́ με το κοινωνικό́ συμβόλαιο, που μετουσιώνει τους πολλούς σε Ένα τότε το πλήθος παύει να υπάρχει, μετουσιώνεται σε λαό́. Ο λαός είναι στενά συνδεδεμένος με το κράτος. Το πλήθος, από́ την άλλη, «αποστρέφεται την πολιτική́ ενότητα, εναντιώνεται στην υπακοή́».
Η αντιπάθεια προς το πλήθος είναι αποτέλεσμα του φόβου του «όχλου». Η αγγλική́ ιστορία είναι γεμάτη εξεγέρσεις και ταραχές που ξεσπούσαν τακτικά́, αλλά́ απρόβλεπτα. Οι οπαδοί του Κρόμγουελ, οι Λουδίτες, οι Diggers και οι Levellers επιδίδονταν περιοδικά σε καταστροφές και λεηλασίες για να διατηρήσουν τοπικές και παραδοσιακές πρακτικές ενάντια στην ιδιωτικοποίηση των κοινών και τη βίαιη εισαγωγή́ καπιταλιστικών μεθόδων. Το πλήθος, οι αντιστάσεις του και η περιστασιακή του βία ήταν και παραμένει ο μεγάλος φόβος των κυριάρχων στρωμάτων.
Έτσι οι ευρωπαϊκές γλώσσες ανέπτυξαν, δίπλα στο μάλλον ουδέτερο «πλήθος» (crowd), μια σειρά́ όρους με αρνητική́ και απαξιωτική φόρτιση: όχλος (mob), μάζα (mass), ορδή́ (horde), πληβείοι (plebs), κ.λπ. Μερικοί απ’ αυτούς τονίζουν την απειλητική παρουσία του πλήθους, άλλοι τη διάχυτη κοινωνική́ του οντότητα, άλλοι πάλι τη θέση του στον πάτο της κοινωνικής ιεραρχίας. Ως αφηρημένη κατηγορία και ως εμπειρική́ πραγματικότητα, το πλήθος αποτελεί φόβητρο για τα πολιτεύματα και για τους νομοταγείς πολίτες. Από́ τη μια, το θεωρούν αρχαϊκό́, ξεπερασμένο, άξεστο, αλλά́ από́ την άλλη, προσπαθούν με κάθε τρόπο να αποτρέψουν την εμφάνισή του. Ο φόβος του όχλου βρίσκεται άλλωστε πίσω από́ τις επιθέσεις φιλοσόφων από τον Πλάτωνα μέχρι τον Καντ, τον Χομπς και τους λούμπεν (lumpen, rabble) του Χέγκελ και του Μαρξ. Η «πολυκέφαλη Ύδρα» μπορεί να καταστρέψει οτιδήποτε δημιουργεί η εργατικότητα και συνείδηση των εμπόρων. Αυτός ο φόβος διατηρήθηκε στον 20ό αιώνα. Οι σύγχρονοι θεωρητικοί ξέρουν ότι το πλήθος έχει δύναμη και έχει ανατρέψει επανειλημμένα εξουσίες, συντάγματα και κράτη.
Αλλά ο φόβος του πλήθους χρωματίζει και την κοινωνική́ θεωρία. Το πλήθος είναι δημιούργημα της πρώιμης νεωτερικότητας με την ταχεία και βίαιη εκβιομηχάνιση και αστικοποίηση. Η εμφάνιση της ανώνυμης μάζας στις μεγαλουπόλεις της Ευρώπης και οι επαναλαμβανόμενες ταραχές υποσκάπτουν την εξουσία και προκαλούν φόβο στους αστούς. Σύμφωνα με τον Γκυστάβ Λε Μπον, τον πρώτο αναλυτικό́ εξεταστή́ του πλήθους, τα μέλη του είναι απολίτιστα, ενώ το σύνολο χαρακτηρίζεται από́ βλακεία. Επειδή́ τρέμει τη διάλυσή του, το πλήθος αποδέχεται εύκολα και ακολουθεί ηγέτες που θα το προστατέψουν. Είναι λοιπόν το πλήθος ένα άγριο «κτήνος», χωρίς σκέψη, που χειραγωγείται και καθοδηγείται από́ δημαγωγούς. Έχει γυναικεία χαρακτηριστικά́, ακολουθεί ασυγκράτητα τις επιθυμίες του και καταλήγει σε βία και εξτρεμισμούς. «Σκέπτεται» μέσω εικόνων, όχι λόγου, με το σώμα κι όχι με τη λογική́. Το σώμα και η σάρκα είναι συστατικά́ του πλήθους, λέει ο Ελίας Κανέτι. O άνθρωπος της μάζας δεν φοβάται το άγγιγμα του πλησίον, δεν τον απασχολεί ποιο σώμα πιέζει το δικό́ του, χάνει την ατομικότητά του.
Ο Φρόυντ υιοθετεί και επεξεργάζεται σε ψυχαναλυτική́ κατεύθυνση τις χονδροειδείς απόψεις του Λε Μπον. Το πλήθος είναι σύμπτωμα της δυσφορίας στον πολιτισμό́. Η σύντηξη των μελών καταστρέφει την αυτονομία τους, αλλά παράλληλα τους απαλλάσσει προσωρινά από́ την υποταγή στον νόμο του πολιτισμού και την καταπίεση της επιθυμίας. Η σχέση με τον ηγέτη είναι λοιπόν οιδιπόδεια. Τα μέλη επενδύουν λιβιδινικά πάνω του, μετατρέποντας τα επιθετικά ένστικτα σε συναισθηματικούς δεσμούς και αρμονικές σχέσεις με τους άλλους. Έτσι το πλήθος ενοποιείται συναισθηματικά́. Τα μέλη γίνονται ένα είτε μεσώ της κοινής αγάπης για τον ηγέτη, είτε μέσω της κοινής αφοσίωσης σε μια αφηρημένη ιδέα. Πολλές φορές όμως, τα κοινά αισθήματα είναι παιδικά και ονειρικά, οδηγούν σε αταβιστικές εκρήξεις. Η προσωρινή́ έξοδος του πλήθους από τους κοινωνικούς περιορισμούς προετοιμάζει το έδαφος για βίαιες και ανεξέλεγκτες εκρήξεις.
Τις ιδέες αυτές εκλαΐκευσε ο Γουίλιαμ ΜακΝτούγκαλ. Το πλήθος δεν σέβεται τους άλλους, καθώς χάνει την αυτοσυγκράτηση, την ηθική́ και τη συνείδησή́ του. Συναισθήματα όπως ο τρόμος, το μισός και ο πανικός κυριαρχούν και μεταδίδονται σαν επιδημία, οι άνθρωποι οδηγούνται από́ τα ένστικτα και δρουν σαν αγέλη ζώων. Το πλήθος είναι λοιπόν ένα απομεινάρι παλιότερων και ξεπερασμένων εποχών, ίσως και μιας περιόδου πριν από τον πολιτισμό. Η αγριάδα και η βαρβαρότητά του πήραν τέλος με τη δημιουργία των φιλελεύθερων δημοκρατιών του 20ού αιώνα, στις οποίες η ατομική́ αυτονομία και η αξιοπρέπεια, αρχές αντίθετες από́ εκείνες του όχλου, αποτελούν κεντρικές αξίες.
Οι σύγχρονοι θεωρητικοί του πλήθους το ανάγουν σε κοινωνική́ και πολιτική́ κατηγορία, ανάλογη του λαού́, του έθνους ή της τάξης, χωρίς την ενοποιητική́ δράση των τελευταίων. Ο αρχικός ορισμός είναι ένα σύνολο σωμάτων που συνευρίσκονται στον ίδιο δημόσιο χώρο και χρόνο και συμπράττουν. Το πλήθος είναι ένα ετερογενές σύνολο ανθρώπων που ενεργούν από́ κοινού́ χωρίς αντιπροσώπευση, κομματική́ ταυτότητα ή ενιαία ιδεολογία. Από́ τη στιγμή́ που οι συνευρισκόμενοι αρχίζουν να απαιτούν οργανωμένα και συντεταγμένα, μεταλλάσσονται από́ μάζα σε πλήθος, μετατρέπονται σε πολιτικό́ υποκείμενο. Ο φόβος που προκαλεί το πλήθος είναι απόρροια αυτής της υλικής συνάθροισης και της κοινής πράξης.
Σε αντίθεση με τον λαό́ και το έθνος (βασική́ λειτουργία τον οποίων είναι η ομογενοποίηση), το πλήθος ενοποιείται μονό στη δράση του. Όταν μια σειρά́ μοναδικών και διαφορετικών ανθρώπων, όταν δηλαδή́ μοναδικές και διαφορετικές επιθυμίες, οι σπινοζικές cupiditates, βρίσκονται μαζί, αποκτούν τη δυναμική́ μιας κοινής πολιτικής επιθυμίας που δημιουργείται εκείνη τη στιγμή́. Το πλήθος ως υποκείμενο φτιάχνεται και διαλύεται μέσα στην προσωρινότητα και την ένταση της συνεύρεσης των μοναδικοτήτων. Όταν οι ατομικές επιθυμίες γίνονται κοινή́ μεταβάλλονται σε «συντακτική́» δύναμη που μπορεί να αλλάξει τον κόσμο.
Φαίνεται πως τόσο οι υποστηρικτές όσο και οι πολέμιοι αναγνωρίζουν ότι το πλήθος εγκαταλείπει συχνά́ την υποχρέωση υπακοής και αντιστέκεται στην κοινωνική́ τάξη. Για τους κοινωνικούς ψυχολόγους, η παραβατική στάση του πλήθους δημιουργεί φόβο και απαιτεί καταστολή́. Το πλήθος είναι ετερόνομο, καθοδηγούμενο, μιμητικό́, εχθρός της νεωτερικότητας, του λόγου και του νόμου. Όταν επανεμφανίζεται, θυμίζοντας το απολίτιστο παρελθόν μας, παίρνει μορφές έντονης παραβατικότητας: χούλιγκανς και αλήτες, κουκουλοφόροι και «μπαχαλάκηδες», ταραχές και λεηλασίες. Για τη ριζοσπαστική πολιτική φιλοσοφία, ο φόβος των αστών και των ελίτ συνιστά απόδειξη των επαναστατικών δυνατοτήτων του πλήθους. Το πλήθος, με την πολλαπλότητα και πολυχρωμία του, μπορεί να υποσκάψει ή ακόμα και να καταργήσει την αρχή́ της κυριαρχίας και του Ενός.
Ένα είναι σίγουρο. Οι περισσότερες επαναστάσεις ξεκινούν με εξέγερση του πλήθους. Η Βαστίλη, τα Χειμερινά́ Ανάκτορα, η ανατροπή́ του Σάχη, η πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων, ξεκίνησαν με τον κόσμο στους δρόμους για να καταλήξουν σε ριζικές πολιτικές και κοινωνικές ανατροπές. Πολλές εξεγέρσεις είχαν ηγέτες, κόμματα, πρωτοπορίες ή απέκτησαν τέτοια εκ των υστέρων. Αλλά μόνο η υλική παρουσία του πλήθους – που δεν έχει κοινές καταβολές και πιθανόν ούτε κοινούς στόχους – μπορεί να δημιουργήσει τις συνθήκες της εξέγερσης, που αργότερα ως επανάσταση αλλάζει τον κόσμο. Η μετάβαση από́ την εξέγερση στην επανάσταση δεν είναι ποτέ́ σίγουρη. Όλα τα σημαντικά́ συντάγματα και πολιτικά́ συστήματα της νεωτερικότητας (η συντεταγμένη δύναμη) είναι αποτελέσματα της συντακτικής δύναμης, μιας συλλογικής πολιτικής πράξης που αλλάζει τον κόσμο. Αυτή́ η πράξη είναι οντολογική́ και υπαρξιακή́, ορίζει το «εμείς» που θα εμφανιστεί στο μετέπειτα σύνταγμα, και ταυτόχρονα το «ποιοι» είμαστε και τι γινόμαστε. Η πράξη του πλήθους δρα στον εξωτερικό́ κόσμο και στα μέλη του, αλλάζοντας καθένα και το σύνολο. Κάτι «μαγικό» συμβαίνει τη στιγμή́ που διαφορετικοί άνθρωποι βρίσκονται μαζί, αδράχνουν τον αριστοτελικό εύθετο «καιρό», την ευκαιρία, και αρχίζουν να δρουν από́ κοινού. Σήμερα αυτός είναι ο φόβος των ελίτ, όχι οι ζημιές και η περιορισμένη βία του πλήθους, που είναι ασύγκριτα μικρότερη από αυτή του κράτους. Το πλήθος, αυτοπροσδιοριζόμενο, αυτοκυβερνώμενο και αδιαμεσολάβητο, μπορεί να δημιουργήσει νέες μορφές διακυβέρνησης που θα υπερβαίνουν το άδικο σημερινό σύστημα. Μορφές που θα μας αφήνουν να αναπνέουμε.
Το άρθρο προέρχεται από το βιβλίο μου με τίτλο Philosophy and Resistance in the Crisis (Polity, 2013).
