Non verbis, sed rebus (όχι με λέξεις, αλλά με πράγματα)
Η έκθεση The Theater of Disappearance, στο παλιό αστεροσκοπείο των Αθηνών, αποτελεί εξέλιξη στον τρόπο που παρεμβαίνει ο πολιτιστικός οργανισμός ΝΕΟΝ στον «δημόσιο» χώρο. Αντίθετα από ό,τι συνέβαινε στον κήπο της γαλλικής αρχαιολογικής σχολής, όπου τα έργα της έκθεσης Terrapolis στην πλειονότητά τους ήταν αποσπασμένα από το κοινωνικό-πολιτικό-πολιτισμικό τους περιβάλλον, όπως εκείνος ο γιγαντιαίος φουσκωτός φαλλός του καλλιτεχνικού διδύμου Hamilton & Byrne (που αρχικά είχε εκτεθεί με άλλα φουσκωτά τους έργα σε ένα εγκαταλελειμμένο συγκρότημα δημόσιων λουτρών στο Λονδίνο), στον λόφο του αστεροσκοπείου, ο αργεντινός καλλιτέχνης Adrián Villar Rojas δημιουργεί μια «επιτόπια» εγκατάσταση.
Η κύρια παρέμβαση του στον περίβολο του αστεροσκοπείου είναι η καλλιέργεια καλαμποκιών, αγκινάρων, κολοκύθων και χλόης, ιδίως στα όρια των μονοπατιών που υπάρχουν.
Εκχερσωμένα απομεινάρια δέντρων κρύβουν ένα άσχημο κτίσμα, μπροστά από το κεντρικό κτίριο του αστεροσκοπείου. Στον προθάλαμο του τελευταίου υπάρχει μια μακέτα του κτιρίου και του λόφου, την εποχή της ανέγερσής του. Ο λόφος ήταν τότε γυμνός. Το σημερινό τοπίο οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στον Δημήτρη Πικιώνη, που τη δεκαετία του 1950 φύτεψε τους λόφους με φυτά, θάμνους και δέντρα της ελληνικής υπαίθρου. Ο ίδιος σχεδίασε και τα μονοπάτια που υπάρχουν μέχρι και σήμερα στους γύρω λόφους, και που είναι σαν να φύονται στη γη, «γεννηθέντα ου ποιηθέντα», μαρτυρώντας την αρμονική σχέση, την οποία επιδίωκε για τον εαυτό του (και τον άνθρωπο) μέσα στον κόσμο.
Αν οφείλουμε στον Rojas και τον ΝΕΟΝ τον καθαρισμό του χώρου πρέπει, εξίσου, να πούμε πως οι βαριές γυάλινες προθήκες (με τον μεταλλικό σκελετό) που βρίσκονται διάσπαρτες στη βορινή πλαγιά του λόφου και μες στα κοιλώματα του βράχου (και που μοιάζουν να έπεσαν από κάποιο φορτηγό εν κινήσει), είναι άσχετες με το τοπίο, συγχρόνως περιγραφικές (όπως θα εξηγήσουμε παρακάτω) και απερίγραπτες, και θα έκαναν πιθανώς τον Πικιώνη να αναρωτηθεί: «Τι δύναται να προσθέσει εις την ευαισθησία των τόπων αυτών ο μη κατέχων ευαισθησία; Πώς μπορείς να προσθέσεις μια γραμμή η οποία να μη ταράζει το όλον ως παρείσακτη; Πώς δύνασαι να ενεργήσεις εκεί που είναι νόμιμο ή αναγκαίο να ενεργήσεις, χωρίς η ενέργειά σου να φανεί επιτηδευμένη και υπερφίαλη, αλλά να μένει τουναντίον ταπεινή και αφανής; Πού δύναται κανείς να παρέμβει;»
Τι μπορεί, λοιπόν, να σημαίνει, μια γκρεμισμένη φτερωτή Νίκη, επιχρωματισμένη ως πάτσγουορκ, μέσα σε μια προθήκη απιθωμένη στο χώμα, στην πλαγιά του λόφου των Νυμφών; ένα διαστημικό όχημα, μια στολή αστροναύτη, οστά, απομεινάρια ενός βομβαρδισμού, τυφέκια και μια αργεντίνικη σημαία;…
Όλα αυτά τα πράγματα μοιάζουν σαν γρίφος με εικόνες, σαν ένα (3D) ρέμπους, όπως εκείνα που συναντά κανείς σε περιοδικά με σταυρόλεξα, όπως εκείνα που ήταν αγαπημένο παίγνιο και τρόπος επικοινωνίας του Βολταίρου ή αργότερα του Λούις Κάρολ.
Εδώ τα πράγματα φαίνεται να περιγράφουν μια άλλη στάση του ανθρώπου στον κόσμο, εκείνου που πολεμά, κατακτά, καταστρέφει.
Φαίνεται, όμως, πως ο Rojas παραβλέπει αυτό που ο W.T.J. Mitchell γνωρίζει για το τοπίο, «Το τοπίο είναι μια φυσική σκηνή διαμεσολαβημένη από τον πολιτισμό. Είναι μαζί χώρος σε αναπαράσταση και σε παρουσία, σημαίνον και σημαινόμενο, ένα πλαίσιο και ό,τι αυτό πλαισιώνει, πραγματικός τόπος αλλά και το είδωλό του, μια συσκευασία αλλά και το προϊόν μέσα στη συσκευασία». Ίσως γι’ αυτό τις προθήκες του Rojas τις «ξερνάει» η γη (το τοπίο), η συσκευασία, και φαίνονται όντως επιτηδευμένες, ίσως και υπερφίαλες.
Και ενώ ο Rojas σχολιάζει (αν δεν καταγγέλλει) με το έργο του την κατακτητική, καταστροφική σχέση του ανθρώπου με τη Φύση και τον κόσμο, το ίδιο κάνει κι αυτός στον χώρο γύρο από το αστεροσκοπείο, του επιβάλλεται, τον κυριεύει, τον κατακτά – ενδεχομένως και από πρόθεση.
«Να κάθεστε στα πεζούλια», λένε οι υπάλληλοι του ΝΕΟΝ, «αλλά να προσέχετε να μην πατάτε τα χόρτα γιατί είναι μέρος του έργου. Και να προχωράτε στο μονοπάτι. Τα κτίρια στο βάθος δεν είναι επισκέψιμα»
Η χρήση των ρέμπους έχει παρελθόν, και ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη κατά τον μεσαίωνα, για την αναπαράσταση ονομάτων σε οικόσημα. Είναι άραγε το ρέμπους του Rojas (και κατ’ επέκταση του ΝΕΟΝ) το σύμβολο ενός ακόμα οίκου;
Θα ήταν άδικο, ωστόσο, να πούμε πως ο καλλιτέχνης στερείται ευαισθησίας. Όπως δηλώνει και ο τίτλος της έκθεσης του, πρόκειται για ένα θέατρο της εξαφάνισης, και με την έννοια της εξαφάνισης του ίδιου του θεάτρου, της ίδιας της έκθεσης, μια που ο «κατακτητής», ο «παρείσακτος» έχει προβλέψει τον καθαρισμό του χώρου από τα φυτά όταν ξεραθούν, και την απομάκρυνση των έργων του.
Μένει να δούμε τι θα απομείνει πέρα από τις στάχτες όταν οι ξερές θημωνιές και τα χόρτα παραδοθούν τον χειμώνα στις φλόγες. Πιθανώς θα μείνει η ομορφιά και η έκπληξη από το έντονο πορτοκαλί χρώμα της κολοκύθας, το μωβ του λουλουδιού της αγκινάρας, οι μυρωδιές από τις ξερές κλάρες των πεύκων, και βεβαίως το ποτιστικό και η πρόσβαση στις σπηλιές.
Δεν είναι και λίγα.
Τα παραθέματα στο άρθρο προέρχονται κατά κύριο λόγο από την ερευνητική εργασία της Μαριάμ Καψάλη και της Ιωάννας Ποτηριάδη, «Διαδρομές στο τοπίο».
