1. Ο θάνατος παραμονεύει, εκατοντάδες συμπολίτες μας «φεύγουν» καθημερινά. «Ανακοινώνουμε με μεγάλη θλίψη ότι χθες κατέληξαν…». Δεν μαθαίνουμε τα ονόματά τους, δεν ξέρουμε για τη ζωή τους, έγιναν ένας ακόμη αριθμός στη μανιώδη ποσοτικοποίηση του ανθρώπου, δηλαδή στην περιφρόνηση της ζωής. Σύμφωνα με τον Μισέλ Φουκό, ο κυρίαρχος μέχρι τον 19ο αιώνα αφαιρούσε ζωή από κάποιους και άφηνε άλλους να ζήσουν. Στην εποχή της βιοπολιτικής, η εξουσία ρυθμίζει τη ζωή και αφήνει τους ανθρώπους να πεθάνουν. Οι πολιτικές συγκρούσεις σήμερα έχουν στο επίκεντρο τη σχέση μεταξύ πολιτικής και βιολογικής ζωής.
Οπως λέει ο Ρομπέρτο Εσπόζιτο, «Η ιατρικοποίηση της πολιτικής, που φαινομενικά έχει απαλλαγεί από ιδεολογικούς περιορισμούς, τη δείχνει όλο και περισσότερο αφοσιωμένη στη θεραπεία των πολιτών από κινδύνους για τους οποίους συχνά είναι η ίδια υπεύθυνη. Από την άλλη παρατηρούμε την πολιτικοποίηση της ιατρικής, που ασκεί καθήκοντα κοινωνικού ελέγχου που δεν της ανήκουν - γεγονός που εξηγεί τις εξαιρετικά ετερογενείς εκτιμήσεις που κάνουν οι επιδημιολόγοι για τη φύση και τη βαρύτητα του κορονoϊού».
Αλλά η λογική του Ηγεμόνα που παίρνει ζωές δεν εξαφανίστηκε. Η στενή σχέση μεταξύ πολιτικής και βιολογίας, σαφής στην ευγονική και την πιο απάνθρωπη μορφή της, τον ναζισμό, έχει συμπληρωθεί από τη θανατοπολιτική. Η βιοπολιτική είτε παράγει υπάκουα υποκείμενα είτε παράγει θάνατο. Στους πολέμους, τις γενοκτονίες, την πανδημία η ισορροπία έχει ανατραπεί αμετάκλητα - προς τον θάνατο. Η ζωή δεν είναι παρά μια συνεχής πορεία προς τον θάνατο, όπως λέει ο Heidegger. Ο θάνατός μου είναι το μόνο που μου ανήκει αποκλειστικά, δεν θα το μοιραστώ με κανέναν, είναι αυτό που με κάνει μοναδικό και ανεπανάληπτο.
Η βιοεξουσία έκανε την πορεία του ανθρώπου προς τον θάνατο τρόπο διαχείρισης της ζωής. Ο φόβος της αρρώστιας, η απειλή του θανάτου δεν είναι πια η υπαρξιακή στροφή του φιλόσοφου ή η αναγνώριση της φυσικής και κοινωνικής ευαλωτότητας του ανθρωπιστή αλλά πολιτικό εργαλείο. Η επιβίωση της «οικονομίας» και η δημιουργία ανοσίας της αγέλης (όπως περιφρονητικά ονομάζεται ο πληθυσμός) οδηγούν στον θάνατο άλλων. Η διαχείριση της ζωής οδηγεί στην απώλεια ζωών.
2. Η μεγάλη Εβραία φιλόσοφος και μαθήτρια του Χάιντεγκερ, Χάνα Αρεντ, αντιστρέφει τον δάσκαλο. Ενάντια στην ιεροποίηση του θανάτου, η «δράση» ξεχωρίζει τον άνθρωπο: η ικανότητα να αρχίζει, να ξεκινάει, να αφήνει πίσω το συνηθισμένο, να φτιάχνει το νέο ενάντια και πέρα από το κατεστημένο. Δρω σημαίνει αναλαμβάνω πρωτοβουλίες, παρεμβαίνω σε μια κατάσταση που διαφορετικά θα ξεδιπλωνόταν σύμφωνα με τις συνηθισμένες πρακτικές. Αντίθετα, να συμμορφώνεσαι με την κοινή γνώμη, να ακολουθείς τους κοινωνικούς κανόνες και τις συνήθειες δεν είναι δράση αλλά απλά «συμπεριφορά».
Η ικανότητα δράσης καθορίζει τον άνθρωπο. Αλλά η άσκησή της είναι κάτι σπάνιο, καθώς οι πράξεις μας ακολουθούν συνήθως καθιερωμένες πρακτικές. Γράφει η Αρεντ στην «Ανθρώπινη Κατάσταση»: Η δράση «είναι οντολογικά ριζωμένη» στο συμβάν της γέννησης, «σαν μια διαρκής υπενθύμιση ότι οι άνθρωποι, αν και πρέπει να πεθάνουν, δεν γεννιούνται για να πεθάνουν αλλά για να ξεκινήσουν».
Ομως η «γέννηση» δεν σημαίνει τη διαδικασία του τοκετού. Είναι η άφιξη του νεογέννητου στον «ιστό των ανθρώπινων σχέσεων». Αναφέρεται στο δίκτυο των διαπροσωπικών σχέσεων: την αγάπη, τη μέριμνα, τη φιλία, τη συνεργασία, την ευθύνη ή την εξουσία που αποτελούν τον ανθρώπινο κόσμο. Κάθε νεογέννητο μπαίνει σ’ αυτό το δίκτυο σχέσεων και τις αλλάζει. Οι γονείς δημιουργούν σχέση μαζί του αλλάζοντας τις άλλες. Το παιδί χτίζει σχέσεις με όσους το φροντίζουν, αργότερα με ξένους. Γέννηση σημαίνει ενσυναίσθηση, σχέση, απεύθυνση, μετάδοση, δωρεά, παρουσίαση κάθε ύπαρξης προς τις άλλες.
Η Αρεντ συγκρίνει τη δράση με το θαύμα και αναφέρεται στα Χριστούγεννα: Το θαύμα είναι η γέννηση νέων ανθρώπων και η νέα αρχή, η δράση που μπορούν να κάνουν λόγω της γέννησής τους. Μόνο η πλήρης εμπειρία αυτής της ικανότητας μπορεί να προσδώσει στα ανθρώπινα την πίστη και την ελπίδα, τα δύο βασικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτή η πίστη και η ελπίδα για τον κόσμο βρήκε την πιο μεγαλοπρεπή και συνοπτική της έκφραση όταν το Ευαγγέλιο ανακοίνωσε λιγόλογα τα καλά νέα: «Ενα παιδί γεννήθηκε ανάμεσά μας». Με τη δράση, στον ιστό των ανθρώπινων σχέσεων, αναπαράγουμε το θαύμα που είναι η γέννηση. Η δράση είναι η μοναδική θαυματουργή ικανότητα του ανθρώπου. Γι’ αυτό όλοι οι άνθρωποι είναι ανεπανάληπτοι, μοναδικοί κόσμοι, ο καθένας απαραίτητος στον κόσμο.
Πριν από κάθε γέννηση, πριν από κάθε νόμο, υπάρχει το δίκτυο του κόσμου. Πριν από το συμβολικό υπάρχει αυτό το άνοιγμα χωρίς το οποίο κανένα σύμβολο δεν μπορεί να επιτελέσει τη συμβολική του λειτουργία: υπάρχει η ύπαρξη από κοινού, υπάρχουν οι άλλοι, υπάρχει ο κόσμος. Δεν μπορώ βέβαια να έχω άμεση πρόσβαση στη συνείδηση του άλλου. Μπορώ να τον προσεγγίσω μόνο κατ’ αναλογία των δικών μου αντιλήψεων και προθέσεων, της δράσης που ξέρω. Αλλά είμαι πάντα μαζί με τον άλλο, η ύπαρξή μου είναι μια συνύπαρξη, εκτεθειμένη στη μοναδικότητα του άλλου και στην ετερότητα.
Κάθε μοναδικός άνθρωπος είναι ένας κόσμος, το σημείο όπου διαπλέκονται και συμπυκνώνονται γεγονότα και ιστορίες του παρελθόντος, άνθρωποι και συναντήσεις, φαντασιώσεις, επιθυμίες και όνειρα, ένα σύμπαν μοναδικών νοημάτων και αξιών. Κάθε κόσμος είναι ένα σημείο έκστασης, ανοίγματος και απομάκρυνσης, ένα σημείο όπου βρισκόμαστε έξω από τον εαυτό μας, μέσα στην έκθεση και το μοίρασμα με τους άλλους, αθάνατοι στη θνητότητά μας, συμβολικά πεπερασμένοι αλλά φαντασιακά άπειροι· η ύπαρξη, η μόνη μας ουσία, όπως λέει ο Ζαν-Λικ Νανσί. Ο άλλος έρχεται πρώτος. Υπάρχω επειδή σχετίζομαι με την «ύπαρξη των άλλων, με άλλες υπάρξεις, και με την ετερότητα της ύπαρξης».
3. Τα Χριστούγεννα βάζουν τη γέννηση απέναντι στον θάνατο. Η κληρονομιά του χριστιανισμού είναι ότι έβαλε την απόλυτη ετερότητα στον εαυτό και στον κοινωνικό ιστό. Αυτή είναι η σύγχρονη έννοια των Χριστουγέννων, η σημασία της κένωσης του θείου. Ο λόγος σάρκα εγενέτο, ο Θεός γινόμενος σάρκα άδειασε τον εαυτό του. Αν ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση, ο άδειος Θεός γίνεται η εικόνα της εικόνας του, ένα ομοίωμα στον καθρέφτη που δείχνει τη διάσπαση τόσο του Θεού όσο και της εικόνας του.
Οταν ο Θεός έγινε σάρκα, ο τόπος της υπερβατικότητας του θείου άδειασε και άφησε ένα κενό, μια απουσία που σηματοδοτεί κάθε πτυχή της ζωής. Το υπερβατικό έγινε κομμάτι του εαυτού και της κοινωνίας, ένα κενό ως όριο της ύπαρξης: όριο της δράσης (θάνατος), το όριο του άλλου (ηθική και πολιτική), όριο της συνείδησης (ασυνείδητο). Ο εαυτός και η κοινωνία βασίζονται σε μια συστατική διαίρεση, μια μη σύμπτωση του εαυτού με τον εαυτό του. Το υπερβατικό ενσαρκώθηκε στην ιστορία.
Βρισκόμαστε σε ένα σημείο ακραίου σκότους αλλά και εξαιρετικής διαύγειας. Σκοτάδι γιατί δεν ξέρουμε από πού θα έρθει το φως. Διαύγεια γιατί ξέρουμε ότι πρέπει να έχουμε το θάρρος να ξεκινήσουμε από την αρχή. Να εγκαταλείψουμε κάθε δογματισμό και να αμφισβητήσουμε όλες τις αρχές που οδήγησαν στη σημερινή καταστροφή. Βρισκόμαστε στο σημείο μηδέν. Πρέπει να οικοδομήσουμε μια νέα πολιτική σκέψη, μια νέα πολιτική φαντασία, μια νέα σημασία του ανθρώπου που θα μας δώσει ένα νέο όραμα για το μέλλον. Αρχή της: Ο άλλος ως μοναδική, απαράμιλλη πεπερασμένη ύπαρξη με φέρνει σε επαφή με την άπειρη ετερότητα. Ο κόσμος είναι η μεταξύ μας συνύπαρξη, ο εαυτός μου ως άλλος. Είμαστε μοναδικοί στην πολλαπλότητα.
*Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»
