"Ζήτω η Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ρουμανίας, ανεξάρτητη και ελεύθερη" ήταν τα τελευταία λόγια του Νικολάε Τσαουσέσκου.
Ο πιο καλός πελάτης του ΔΝΤ
Φωτογραφία: Ο Νικολάε Τσαουσέσκου και η σύζυγός του Ελενα, όπως τους έβλεπαν οι εξεγερμένοι Ρουμάνοι το 1989 |Νικόλας Ζηργάνος
Άρθρο του Τάσου Κωστόπουλου από την «Εφημερίδα των Συντακτών»:
«Πρέπει να εμποδίσουμε μια κατανάλωση που αρρωσταίνει τον πληθυσμό. Θέλουμε να υλοποιήσουμε ένα επιστημονικό πρόγραμμα διατροφής, το οποίο θα εφαρμοστεί βέβαια από κάθε πολίτη»
Νικολάε Τσαουσέσκου, γ.γ. του ΚΚΡ και πρόεδρος της Ρουμανίας (εφ. «Scînteia», 3.11.1981)
Οταν τον περασμένο Ιούλιο ανακοινώθηκε πως η Ρουμάνα οικονομολόγος Ντέλια Βελκουλέσκου αναλαμβάνει την εκπροσώπηση του ΔΝΤ στην τέως τρόικα και νυν κουαρτέτο, το μήνυμα της σκλήρυνσης των «θεσμών» απέναντι στην Αθήνα δεν διέφυγε από κανέναν.
Η εθνικότητα της νέας γκαουλάιτερ ερμηνεύτηκε κατά κανόνα ως επισφράγιση της οριστικής υποβάθμισης της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας από την αξιοπρεπή δεύτερη ταχύτητα στην ημιαποικιακή περίμετρο της Ε.Ε.
Αν αποδείχθηκε δύσκολο για τους Ελληνες διαπραγματευτές και κοινωνικούς φορείς να πείσουν τους Δυτικοευρωπαίους ή Αμερικανούς συνομιλητές τους για τις καταστροφικές συνέπειες της συρρίκνωσης π.χ. των συντάξεων στα 300 ευρώ, οι πιθανότητες να το καταφέρουν με μια Βαλκάνια γιάπισσα, η πατρίδα της οποίας «επιζεί» με κατώτερο μισθό 157 δολαρίων, είναι προφανώς μηδενικές.
Μια άλλη πτυχή του διορισμού της κυρίας Βελκουλέσκου πέρασε μάλλον απαρατήρητη: η νέα σταθμάρχης του ΔΝΤ στην Αθήνα προέρχεται από μια χώρα που, με αιματηρές θυσίες και κάτω από «εθνικοκομμουνιστική» ηγεσία, κατάφερε τη δεκαετία του 1980 να αποπληρώσει μέχρι δεκάρας το υπέρογκο δημόσιο χρέος της, αποσπώντας τα συγχαρητήρια του διεθνούς οργανισμού.
Ο λόγος για τη Ρουμανία του Νικολάε Τσαουσέσκου, την πρώτη χώρα του «σοσιαλιστικού μπλοκ» που έγινε μέλος του ΔΝΤ, καταχρεώθηκε τη δεκαετία του 1970 υπό τις επευφημίες των δυτικών ΜΜΕ, υπέγραψε μνημόνιο το 1981 και μηδένισε το χρέος της το 1989.
Γεννημένη στο Σίμπιου της Τρανσιλβανίας εν έτει 1975, η μικρή τότε Ντέλια έζησε από πρώτο χέρι αυτή την ιστορία.
Καθόλου απίθανο, λοιπόν, η τοποθέτησή της ως επικεφαλής των «αξιολογητών» μας να συνιστά έμμεση υπενθύμιση προς τον συνομήλικό της Αλέξη ότι ένας κομμουνιστής ηγέτης κατάφερε στο κοντινό παρελθόν ό,τι σήμερα μοιάζει ακατόρθωτο: να ικανοποιήσει τους δανειστές «εγκαίρως και εις ολόκληρον», εξαθλιώνοντας πλήρως τον λαό του.
Εστω κι αν πλήρωσε τελικά αυτή την επιτυχία με το τομάρι του, όταν στήθηκε στα έξι μέτρα ενός εκτελεστικού αποσπάσματος προκειμένου να εξευμενιστεί η λαϊκή οργή.
«Εθνικός κομμουνισμός» και δάνεια
Η ιστορία μας ξεκινά στα τέλη της δεκαετίας του 1950, όταν η ηγεσία του Κ.Κ. Ρουμανίας (που μεταξύ 1948 και 1965 αποκαλούνταν Ρουμανικό Εργατικό Κόμμα), με επικεφαλής τον πρώην σιδηροδρομικό Γκεόργκε Γκεοργκίου-Ντεζ, άρχισε να παίρνει τις αποστάσεις της από το σοβιετικό μπλοκ υιοθετώντας σχετικά ανεξάρτητη οικονομική και εξωτερική πολιτική.
Καθοριστικό σημείο τριβής μεταξύ των τύποις συμμάχων υπήρξαν τα σχέδια της ΕΣΣΔ το 1962 για επιβολή ενός «εσωτερικού καταμερισμού εργασίας» της ΚΟΜΕΚΟΝ(της οικονομικής ένωσης των χωρών του «υπαρκτού σοσιαλισμού»), βάσει του οποίου η Ρουμανία περιοριζόταν στον ρόλο του εξαγωγέα αγροτικών προϊόντων ή ακατέργαστων πρώτων υλών και του εισαγωγέα βιομηχανικών προϊόντων από τις τεχνολογικά προηγμένες χώρες του συνασπισμού (κυρίως την Τσεχοσλοβακία και την Ανατολική Γερμανία).
Εκφραστές ενός ρεύματος που έμεινε στην Ιστορία ως «εθνοκομμουνισμός», οι ηγέτες του ΚΚΡ όχι μόνο μπλόκαραν θεσμικά αυτή την προσχεδιασμένη ολοκλήρωση αλλά και προσπάθησαν να χαράξουν έναν δρόμο απεξάρτησης από τη Μόσχα, εκμεταλλευόμενοι τις αντιθέσεις του κυρίαρχου τότε διπολισμού.
Επέβαλαν την απομάκρυνση των σοβιετικών στρατευμάτων από τη Ρουμανία (1958), επέδειξαν ευμενή ουδετερότητα στη σινοσοβιετική διένεξη (1963), αποκατέστησαν τις διπλωματικές τους σχέσεις με την Αλβανία (1963), ενημέρωσαν υπογείως την Ουάσινγκτον για την πρόθεσή τους να τηρήσουν καθαρά αμυντική στάση σε ενδεχόμενη παγκόσμια σύρραξη (1963) και στις 26 Απριλίου 1964 προχώρησαν σε μια πανηγυρική «διακήρυξη ανεξαρτησίας», σύμφωνα με την οποία κάθε σοσιαλιστική χώρα όφειλε να χαράξει τον δικό της δρόμο.
Από μια ειρωνεία της τύχης, η ανεξαρτητοποίηση αυτή οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην αρχική αδυναμία του εγχώριου κομμουνιστικού κινήματος.
Οταν τον Αύγουστο του 1944 το ΚΚΡ πέρασε εν μία νυκτί από την παρανομία το κατώφλι της εξουσίας, διέθετε μόλις 884 μέλη σε μια χώρα 15.500.000 κατοίκων·ανέλαβε δε τα ηνία όχι χάρη σε κάποια μαζική κινητοποίηση αλλά στην παρουσία του Κόκκινου Στρατού και σ’ ένα στρατιωτικό πραξικόπημα, με το οποίο μια μερίδα της άρχουσας τάξης προσπάθησε να ξεπλύνει την τελευταία στιγμή τη συμμετοχή της στον χιτλερικό Αξονα.
Η περιορισμένη αυτή εμβέλεια (και η συνακόλουθη έλλειψη επικινδυνότητας) προστάτευσε τα επόμενα χρόνια τους Ρουμάνους κομμουνιστές από τις αιματηρές εκκαθαρίσεις που η ΕΣΣΔ του Στάλιν επέβαλε σε όσα αδελφά κόμματα διέθεταν βαθιές ρίζες και θεωρούνταν κατ’ επέκταση ύποπτα για «τιτοϊκή» εθνική παρέκκλιση.
Η Ρουμανία υπήρξε έτσι η μοναδική χώρα του ανατολικού μπλοκ όπου η «μοσχοβίτικη» ηγετική φράξια (των εξόριστων στελεχών που επαναπατρίστηκαν το 1944), αντί να ηγεμονεύσει χάρη στη σοβιετική υποστήριξη, παραμερίστηκε μεταξύ 1952 και 1957 από τους «γηγενείς» συναγωνιστές της.
Μετά τον θάνατο του Γκεοργκίου-Ντεζ και τη διαδοχή του από τον Νικολάε Τσαουσέσκου τον Μάρτιο του 1965, η ρουμανική αποστασιοποίηση από τη σοβιετική πολιτική απέκτησε πανηγυρικό χαρακτήρα: αναγνώριση της Δυτικής Γερμανίας (31.1.1967), διατήρηση διπλωματικών σχέσεων με το Ισραήλ μετά τον Πόλεμο των 6 Ημερών (1967), άτυπη αποχώρηση από το στρατιωτικό σκέλος του Συμφώνου της Βαρσοβίας (3.6.1968), ρητή καταδίκη της εισβολής του τελευταίου στην Τσεχοσλοβακία (21.8.1968), υποδοχή του Αμερικανού προέδρου Νίξον στο Βουκουρέστι (2.8.1969), επίσημο ταξίδι του Τσαουσέσκου στην Κίνα και τη Βόρεια Κορέα (1971).
Τη σημαντικότερη πτυχή αυτής της στροφής αποτέλεσε ωστόσο το οικονομικό άνοιγμα της Ρουμανίας προς τη Δύση και τους χρηματοπιστωτικούς θεσμούς της, με αποκορύφωμα την προσχώρησή της στην GATT (1971), την Παγκόσμια Τράπεζα(1972) και το ΔΝΤ (1972).
Εκτός από δραστικό αναπροσανατολισμό των εμπορικών συναλλαγών από την ΚΟΜΕΚΟΝ προς τη Δύση, η νέα πολιτική περιέλαβε επίσης την προσέλκυση ξένων επενδύσεων με τη μορφή κοινοπραξιών για την εγκατάσταση εργοστασίων, όπως αυτά της Ρενό (1966) και της Pepsi Cola (1968).
Για ένα διάστημα, η πολιτική αυτή φαινόταν να αποδίδει αξιόλογους καρπούς.
Μεταξύ 1950 και 1975 η ρουμανική βιομηχανία αναπτύχθηκε με μέσο ετήσιο ρυθμό 13%.
Παρά την έμφαση στη χαλυβουργία, τα διυλιστήρια και την παραγωγή εργαλειομηχανών, η κατανάλωση αυξήθηκε και αυτή σημαντικά, με την πρόσβαση όλων και περισσότερων πολιτών σε αγαθά όπως οι οικιακές ηλεκτρικές συσκευές ή τα Ι.Χ.
Χρυσή ευκαιρία για το δυτικό κεφάλαιο, που έσπευσε να χρηματοδοτήσει το εγχείρημα υπό τις επευφημίες των διεθνών ΜΜΕ.
Υπενθυμίζοντας τη ρήση του τελευταίου τσάρου ότι «η Ρουμανία δεν είναι κράτος, αλλά επάγγελμα», το περιοδικό Time προεξοφλούσε π.χ. στις 18.3.1966 ότι, χάρη στη διασφάλιση φτηνού εργατικού δυναμικού στους δυνητικούς επενδυτές, «η εταιρεία Τσαουσέσκου έχει διασφαλίσει ένα στέρεο μέλλον».
Το σημείο τομής ήρθε με την πρώτη πετρελαϊκή κρίση του 1973, τη στιγμή ακριβώς που η ρουμανική βαριά βιομηχανία είχε ανάγκη από αυξημένες εισαγωγές αργού πετρελαίου.
Μέσα στο 1974 το εμπορικό ισοζύγιο της χώρας μετατράπηκε από πλεονασματικό σε ελλειμματικό. Η αντίδραση των κυβερνώντων ήταν να καταφύγουν «προσωρινά» σε εξωτερικό δανεισμό.
Εκμυστηρευόμενος λ.χ. τον Φεβρουάριο του 1976 στον Αμερικανό πρέσβη ότι το έλλειμμα της προηγούμενης χρονιάς ανήλθε σε 300-340 εκατ. δολάρια, ο υπουργός Οικονομικών Ντιμιτρέσκου -διαβάζουμε στην έκθεση του συνομιλητή του προς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ (1.014/27.2.76)- «φάνηκε επαναπαυμένος όσον αφορά τις πηγές χρηματοδότησής του» μέσω ΔΝΤ ή δανείων από το Κουβέιτ και το Ιράν.
Καθόλου περίεργο, λοιπόν, που το χρέος της Ρουμανίας εκτινάχθηκε μέσα σε μια πενταετία στα ύψη για τα τότε δεδομένα: από 1,2 δισ. δολάρια το 1970 και 2,5 δισ. το 1975 σε 6,7 δισ. το 1979 και 10,35 δισ. το 1981.
Κατά την τελευταία συνομιλία του με τον Σοβιετικό ηγέτη Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, λίγο πριν από την ανατροπή και εκτέλεσή του, ο Τσαουσέσκου επέρριψε αναδρομικά την ευθύνη του εκτροχιασμού στην υπερβολική αυτονομία που το καθεστώς του είχε παραχωρήσει αρχικά στις επιμέρους επιχειρήσεις:
«Σε κάθε περίπτωση», διαβάζουμε στα επίσημα πρακτικά της συνάντησης, «είναι λάθος να αφήσει κανείς τα εργοστάσια, έστω και σε πανεθνικό επίπεδο, εκτός κεντρικού ελέγχου. Πολλή αυτονομία, πολλά δικαιώματα, φυσικά, αλλά κάτω από κεντρική καθοδήγηση. Πριν από 20 περίπου χρόνια τούς δώσαμε πολλά δικαιώματα και το πρώτο πράγμα που έκαναν ήταν να πάρουν δάνεια και να κάνουν κάθε λογής κακές επενδύσεις. Τότε συνειδητοποιήσαμε ότι χρειαζόταν να ελέγχουμε κάποια πράγματα, οπότε τους αφαιρέσαμε τις ελευθερίες τους. Για τη Ρουμανία, ένα χρέος 11 δισ. δολαρίων το 1980 αποτελούσε σοβαρό πρόβλημα. Μπορώ μάλιστα να σου πω πως ο Μπρέζνιεφ εκείνη την εποχή μού είπε: Μην πας και χρεωθείς! Μου το είπε κάμποσες φορές, το λάθος μου ήταν όμως ότι έδωσα υπερβολική διακριτική ευχέρεια στα εργοστάσια κι όλα τους αποφάσισαν πως, αν έχουν διακριτική ευχέρεια, τότε μπορούν να πάρουν πιστώσεις απ’ έξω».
Απευθυνόμενος στον Ρουμάνο πρωθυπουργό Κονσταντίν Ντασκαλέσκου, παρόντα επίσης στη συνάντηση, ο Γκορμπατσόφ παρατήρησε πως αυτά «ήταν λάθος της κυβέρνησης».
Ο Τσαουσέσκου έσπευσε να διασκεδάσει τις εντυπώσεις, επισημαίνοντας πως «ο σ. Ντασκαλέσκου δεν ήταν τότε πρωθυπουργός».
Κάτι που, με εμφανή πικρία, επιβεβαίωσε και ο υφιστάμενός του: «Εγώ ήρθα όταν αρχίσαμε να πληρώνουμε» (Munteanu 2001, σ. 221).
Η αμερικανική πρεσβεία στο Βουκουρέστι είχε πάντως έγκαιρα εκτιμήσει ότι, σύμφωνα με ορισμένες ενδείξεις, το εκτατικό αναπτυξιακό μοντέλο της προηγούμενης δεκαετίας έφτανε μεσοπρόθεσμα στα όριά του.
Εξίσου αποκαλυπτική είναι η κατακλείδα της ίδιας έκθεσής της (7.859/9.2.1978):
«Ως προληπτικό μέτρο απέναντι στην πιθανότητα να κληθούν οι στρατιωτικοί να αναλάβουν μεγαλύτερο ρόλο σε καταστάσεις αυξημένης κοινωνικοπολιτικής έντασης, θα έπρεπε να αναζητήσουμε ενεργά τρόπους επέκτασης και τελειοποίησης της πρόσβασής μας στους Ρουμάνους στρατιωτικούς μέσω άμεσων επαφών».
Στα δίχτυα των μνημονίων
Η ώρα της κρίσης σήμανε την άνοιξη του 1981, όταν το Βουκουρέστι βρέθηκε ξαφνικά σε κρίση ρευστότητας – αποτέλεσμα του πανικού που προκάλεσαν στις δυτικές τράπεζες η αδυναμία της πολωνικής κυβέρνησης να επιβληθεί στους δικούς της εργάτες και η ανάδυση του ανεξάρτητου συνδικάτου «Αλληλεγγύη» μέσα από το απεργιακό ξέσπασμα του προηγούμενου καλοκαιριού.
Υστερα από έντονες ζυμώσεις στους κόλπους του Ταμείου, στις 15 Ιουνίου ανακοινώθηκε η επίτευξη συμφωνίας για τη χρηματοδότηση της ρουμανικής οικονομίας με δάνεια 1,3 δισ. δολαρίων, αποπληρωτέα σε 3-7 χρόνια, με τόκο 6,25-13,5%, ανάλογα με την προέλευση των χρημάτων.
Από τη μεταγενέστερη επίσημη ιστορία του ΔΝΤ πληροφορούμαστε πως ο Βρετανός αντιπρόσωπος είχε προβάλει σφοδρές αντιρρήσεις, θεωρώντας το ρουμανικό χρέος μη βιώσιμο, η τελική όμως απόφαση πάρθηκε ομόφωνα (Boughton 2001, σ. 322).
Σύμφωνα με το Associated Press (15.6.81), η δανειοδότηση συνοδευόταν από τους συνήθεις όρους: «Η ρουμανική κυβέρνηση υποσχέθηκε να αυξήσει τις τιμές και να περιορίσει την κατανάλωση».
Τα πρώτα μέτρα θεσπίστηκαν τον Οκτώβριο και απέβλεπαν στον περιορισμό της κατανάλωσης, με σκοπό την εξασφάλιση αποθεμάτων προς εξαγωγή και διασφάλιση του συναλλάγματος που απαιτούνταν για την αποπληρωμή των δανείων.
Για πρώτη φορά μετά το 1953 επιβλήθηκε δελτίο για την προμήθεια μιας σειράς από βασικά είδη διατροφής (ψωμί, λάδι, ζάχαρη, κρέας), με ταυτόχρονη ποινικοποίηση της κατοχής περισσότερων τροφίμων απ’ όσα απαιτούνταν για την οικογενειακή κατανάλωση ενός μήνα.
Εξίσου αυστηροί περιορισμοί επιβλήθηκαν στην κατανάλωση ενέργειας: δελτίο 30 λίτρων βενζίνης τον μήνα ανά Ι.Χ., απαγόρευση της θέρμανσης πάνω από 14ο C και παροχή ζεστού νερού στα διαμερίσματα μία μόνο ημέρα την εβδομάδα, προκειμένου τα διαθέσιμα καύσιμα να διοχετευτούν στην παραγωγή εξαγώγιμων βιομηχανικών προϊόντων.
Καταργήθηκαν, τέλος, οι αγορές με δόσεις (πλην διαμερισμάτων και Ι.Χ.), διαλύθηκαν τα «ταμεία αλληλοβοήθειας» που συνέδραμαν τους συνταξιούχους σε περίπτωση ασθένειας ή θανάτου κι απαγορεύτηκαν ουσιαστικά τα ταξίδια στο εξωτερικό.
Το πιο ευαίσθητο ζήτημα ήταν, φυσικά, οι περιορισμοί της διατροφής.
Ο Τσαουσέσκου προσπάθησε να τους δικαιολογήσει με τη διαπίστωση πως οι υπήκοοί του είχαν... παχύνει υπερβολικά και χρειάζονταν «επιστημονική» αναγκαστική δίαιτα:
«Εχουμε φτάσει σε μια κατανάλωση θερμίδων ανά κάτοικο που ξεπερνά εκείνην ορισμένων αναπτυγμένων χωρών», διακήρυξε χαρακτηριστικά σε ομιλία του στη Βραΐλα, που δημοσιεύτηκε στο επίσημο όργανο του ΚΚΡ («Scînteia», 3.11.1981).
«Η κατανάλωσή μας είναι λοιπόν καλή και, για να το πούμε καθαρά, αυτό φαίνεται μεταξύ του πληθυσμού. Πολλοί πάχυναν πάνω από το αναγκαίο! (Συγκίνηση, χειροκροτήματα). Τις τελευταίες μέρες ίδρυσα μια κρατική και κομματική επιτροπή ειδημόνων, η οποία με βάση τις νόρμες και τη διεθνή εμπειρία -λαμβάνοντας όμως υπόψη την ιδιαιτερότητα του ρουμανικού λαού- πρέπει να καταρτίσει ένα πρόγραμμα κατανάλωσης με την καλύτερη δυνατή δομή και να καθορίσει τι είναι φυσιολογικό να καταναλώνει ένας κάτοικος και σε ποιες ποσότητες. Λαμβάνοντας υπόψη τη σύσταση των τροφίμων και την ιδιαιτερότητα των δραστηριοτήτων, πρέπει να προσπαθήσουμε να εξασφαλίσουμε ό,τι είναι αναγκαίο για τη σωματική υγεία των ανθρώπων και ταυτόχρονα να καταπολεμήσουμε την παχυσαρκία. Πρέπει να εμποδίσουμε μια κατανάλωση που αρρωσταίνει τον πληθυσμό. [...] Θέλουμε να υλοποιήσουμε ένα επιστημονικό πρόγραμμα διατροφής, το οποίο θα εφαρμοστεί βέβαια από κάθε πολίτη. Πρέπει να καταφέρουμε ώστε κάθε πολίτης να φροντίζει τον εαυτό του, να έχει δηλαδή συνείδηση τι του είναι χρήσιμο, τι πρέπει να κάνει για να έχουμε ένα λαό υγιή, όχι μόνο σωματικά αλλά και διανοητικά».
Από το ΔΝΤ, τα μέτρα αυτά κρίθηκαν ωστόσο ανεπαρκή και τον Νοέμβριο του 1981 διέκοψε την καταβολή των δόσεων του δανείου, απαιτώντας δραστικότερες παρεμβάσεις.
Τον Δεκέμβριο ανακοινώθηκε έτσι αύξηση στις τιμές των καταναλωτικών ειδών κατά 35%, του ρεύματος 30% και του φυσικού αερίου 150%, ειδικό δε διάταγμα ποινικοποίησε την αδικαιολόγητη απουσία από την εργασία.
Από την άλλη, το Βουκουρέστι κήρυξε στάση πληρωμών στις ξένες τράπεζες μέχρι να συμφωνηθεί κάποια βιώσιμη αναδιάρθρωση του χρέους.
Ικανοποιημένο από τα νέα μέτρα, το ΔΝΤ επανέλαβε τη χορήγηση των δόσεων τον Ιούνιο, ενώ το εξωτερικό χρέος της Ρουμανίας είχε εκτοξευτεί πια στα 13 δισ. δολάρια.
Η επώδυνη αποπληρωμή
Αρχείο Ν. Ζηργάνου
Αποφασισμένος να ξεμπερδέψει μια και καλή απ’ αυτόν τον φαύλο κύκλο, ο Τσαουσέσκου ανακοίνωσε στις 16 Δεκεμβρίου 1982 την απόφαση της κομματικής ηγεσίας για ολοσχερή αποπληρωμή του χρέους μέχρι το 1990.
Για την επίτευξη αυτού του στόχου, η ρουμανική κοινωνία υποβλήθηκε σε μιαθεραπεία-σοκ που υποβάθμισε τη ζωή των περισσότερων πολιτών σε τριτοκοσμικά επίπεδα.
Βαρύ πυροβολικό των νέων μέτρων υπήρξε η ριζική αναδιάρθρωση των εργασιακών σχέσεων με νόμους και διατάγματα που θεσπίστηκαν το 1983: κατάργηση του εγγυημένου μισθού και σύνδεση ενός μέρους των αμοιβών με την επίτευξη των πλάνων παραγωγής ανά επιχείρηση και εργασιακό κλάδο· υποχρέωση παραμονής κάθε εργαζόμενου στην ίδια δουλειά τουλάχιστον για μία πενταετία, με προσωρινή παρακράτηση ενός μέρους του μισθού του εν είδει εγγύησης· αναγκαστικές μετατάξεις του πλεονάζοντος δυναμικού, με συνακόλουθη «προσαρμογή» των αμοιβών του κ.ο.κ.
Στόχος των νέων μέτρων, σύμφωνα με σχετική απόφαση της Κ.Ε. του ΚΚΡ (24.3.1983), ήταν ο διπλασιασμός της παραγωγικότητας μέσα σε μια διετία.
Από την κρατική προπαγάνδα, οι αλλαγές αυτές χαιρετίστηκαν ως «κατάργηση της μισθωτής εργασίας» και μετάβαση από τον «υπαρκτό σοσιαλισμό» στο ιδανικό κομμουνιστικό σύστημα των ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών (Berindei - Colas 1984, σ. 44).
Στην πραγματικότητα, το νέο σύστημα επέφερε δραστικές μειώσεις μισθών μέχρι και 50%. Η παραγωγικότητα διπλασιάστηκε, όχι όμως με αύξηση της παραγωγής αλλά με ξεζούμισμα των εργαζομένων.
Φυσικά δεν ήταν όλοι δυσαρεστημένοι απ’ αυτή την τροπή: «Ενας δυτικός τραπεζίτης σκέφτεται πως η κυβερνητική στρατηγική μπορεί να αποδώσει», πληροφορούσαν διακριτικά το κοινό τους οι «Financial Times» (19.5.1987), «αν και με σημαντικό ανθρώπινο και κοινωνικό κόστος».
Αυτές οι περικοπές δεν έπλητταν εξίσου τους πάντες αλλά εμπεριείχαν μιαν ανομολόγητη ταξική διαφοροποίηση.
Ορισμένες επαγγελματικές κατηγορίες εξαιρέθηκαν από το νέο μισθολόγιο(επισιτισμός, υπηρεσίες ασφαλείας κ.λπ.), ενώ η αρχική επιβολή δελτίου στα τρόφιμαδεν αφορούσε την πρωτεύουσα – βιτρίνα και αχίλλειο πτέρνα συνάμα του καθεστώτος.
Η σύνδεση «επιστημονικής δίαιτας» και «ιδιαιτερότητας των δραστηριοτήτων» στην προαναφερθείσα ομιλία του Τσαουσέσκου υπονοούσε (και νομιμοποιούσε), άλλωστε, την προνομιακή διασφάλιση καλού βιοτικού επιπέδου για τα ηγετικά κλιμάκια τηςκρατικής γραφειοκρατίας.
Το αποκορύφωμα της λιτότητας ήρθε με την επιβολή νέων περιορισμών στην κατανάλωση.
Τον Δεκέμβριο του 1985 ο Τσαουσέσκου παραδέχτηκε δημόσια την ύπαρξη προβλημάτων στην τροφοδοσία, ως λύση εξήγγειλε ωστόσο την παροχή έτοιμου φαγητού από καντίνες στους χώρους δουλειάς, προκειμένου οι οικογένειες να απαλλαγούν από το «φορτίο» της προμήθειας τροφίμων και του μαγειρέματος (Associated Press 17.12.1985).
Στις 11.11.1987 νέο διάταγμα απαγόρευσε, τέλος, τον ηλεκτροφωτισμό των δημόσιων ή κοινόχρηστων χώρων και τη λειτουργία ηλεκτρικών οικιακών συσκευών, θεσπίζοντας ταυτόχρονα εξαιρετικά χαμηλά όρια οικιακής κατανάλωσης ρεύματος (15-22 κιλοβατώρες τον μήνα για τις αστικές γκαρσονιέρες, 20-30 για τα δυάρια κ.ο.κ., με ακόμη μικρότερα πλαφόν για τα αγροτικά ακίνητα).
Οι παραβάτες θα πλήρωναν την πρώτη φορά πενταπλάσιο λογαριασμό και τη δεύτερη δεκαπλάσιο, ενώ την τρίτη θα στερούνταν οριστικά την παροχή ηλεκτρικού («Το Ποντίκι», 27.11.1987, σ. 24).
Τελικό προϊόν αυτών των αντιλαϊκών μέτρων υπήρξε, όντως, η ολοσχερής αποπληρωμή του δημόσιου χρέους της Ρουμανίας μέσα στις προαποφασισμένες προθεσμίες.
Η είδηση ανακοινώθηκε με κάθε επισημότητα στις 14 Απριλίου 1989 από τον ίδιο τον Τσαουσέσκου προς την ολομέλεια της Κ.Ε. Ηταν όμως πολύ αργά, τόσο για τον ίδιο τον «Οδηγητή» όσο και για τον «εθνικό κομμουνισμό» του.
Καθαρτήριο δίχως τέλος
Το τέλος του πρώτου ηγέτη καταχρεωμένης χώρας που κατάφερε να ικανοποιήσει εγκαίρως και εις ολόκληρον δανειστές και ΔΝΤ ήρθε τα Χριστούγεννα της ίδιας χρονιάς.
Τα σύννεφα συσσωρεύονταν μια ολόκληρη δεκαετία, με την εκδήλωση σποραδικών αντιστάσεων καταδικασμένων να κατασταλούν από τον στρατό και την πανίσχυρη μυστική αστυνομία (Securitate): απεργίες και διαδηλώσεις μετά τα πρώτα μέτρα του 1981, με επιθέσεις κατά της πολιτοφυλακής και κομματικών αξιωματούχων·απεργίες ανθρακωρύχων ενάντια στο νέο μισθολόγιο το 1983 και σε εργοστάσια της Τρανσιλβανίας τον Νοέμβριο του 1986, μετά τη μείωση των μισθών κατά 40% και του ημερήσιου δελτίου ψωμιού στα 300 γραμμάρια· απροκάλυπτα αντικαθεστωτικές εργατικές ταραχές στο Μπρασόφ μετά την ανακοίνωση του τελευταίου πακέτου λιτότητας (15.11.1987).
Ηταν φανερό πως η οικονομική πολιτική που εφαρμόστηκε κατ’ επιταγήν του ΔΝΤ είχε ανοίξει αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα στο καθεστώς και τα λαϊκά στρώματα και πως η γκροτέσκα προσωπολατρία του «Δούναβη της σκέψης», η εκφυλιστικήοικογενειοκρατία στα ανώτατα κλιμάκια του μονοκομματικού κράτους, η εντεινόμενηαστυνομοκρατία και μια σειρά από καταπιεστικά μέτρα «εθνικού» χαρακτήρα (όπως η απαγόρευση των εκτρώσεων που είχε επιβληθεί από το 1966 ως μέσο καταπολέμησης της υπογεννητικότητας) επιδείνωναν ακόμη περισσότερο αυτή την κρίση εκπροσώπησης.
Στις 24 Νοεμβρίου, το 14ο συνέδριο του ΚΚΡ επανεξέλεξε πανηγυρικά τον «Δούναβη της σκέψης» ως γενικό γραμματέα του και έξι μέλη της οικογένειάς του στην Κ.Ε. ή το Π.Γ.
Προτού κλείσει μήνας, χιλιάδες πολίτες κατέκλυσαν στις 18 Δεκεμβρίου τους δρόμους της Τιμισοάρα, στην Τρανσιλβανία, με αφορμή ένα έλασσον συμβάν και ουσιαστικό αίτημα την ανατροπή του καθεστώτος.
Ο στρατός χτύπησε τους διαδηλωτές, σκοτώνοντας μια εκατοστή, στη συνέχεια όμως αποσύρθηκε αφήνοντας την πόλη στους εξεγερμένους.
Αντιμέτωπος με τη διεθνή κατακραυγή, ο Τσαουσέσκου απέδωσε τα γεγονότα σεξένους πράκτορες και προσπάθησε να αντεπιτεθεί, οργανώνοντας συλλαλητήριο κατά των «υπονομευτών» στο κέντρο της πρωτεύουσας (21.12.1989).
Κίνηση που μετατράπηκε σε μπούμερανγκ, καθώς στη διάρκεια της ομιλίας του «Οδηγητή», το συγκεντρωμένο πλήθος στράφηκε ανοιχτά εναντίον του, αναγκάζοντάς τον να φύγει με ελικόπτερο.
Την επομένη, ενώ το Βουκουρέστι ζει στιγμές συναδέλφωσης διαδηλωτών-στρατού και ένοπλοι επαναστάτες καταλαμβάνουν κομματικά κτίρια και τις κεντρικές εγκαταστάσεις της ραδιοτηλεόρασης, ανακοινώνεται η σύλληψη του ζεύγους Τσαουσέσκου και η ανάληψη της εξουσίας από ένα Μέτωπο Εθνικής Σωτηρίας (FSN) παλαίμαχων κομμουνιστών και αντικαθεστωτικών διανοουμένων.
Την ημέρα των Χριστουγέννων, η τηλεόραση θα μεταδώσει τη μαγνητοσκοπημένη «δίκη», καταδίκη για «γενοκτονία» και παραδειγματική εκτέλεση του «Οδηγητή» και της συζύγου του.
Τέλος καλό, όλα καλά; Οχι και τόσο... Μπορεί μέσα στην ευφορία των πρώτων ημερών η ανατροπή του Τσαουσέσκου να συνοδεύτηκε από την κατάργηση πολλών από τα μέτρα λιτότητας που αυτός είχε επιβάλει, πίσω όμως είχε το ΔΝΤ την ουρά.
Τον Σεπτέμβριο του 1990 η σοσιαλφιλελεύθερη κυβέρνηση του FSN που βγήκε από τις πρώτες πολυκομματικές κάλπες προσέφυγε με τη σειρά της στο Ταμείο, ζητώντας πιστωτική γραμμή για να εφαρμόσει τις δικές της μεταρρυθμίσεις στην κατεύθυνση μιας οικονομίας της αγοράς.
Τον Μάρτιο του 1991 υπογράφηκε το πρώτο μνημόνιο και ακολούθησαν μέχρι σήμερα άλλα εννιά, δίχως να φανεί το παραμικρό φως στον ορίζοντα...
Με τη σκέψη στον Δούναβη
Για μια σειρά λόγους, που κυμαίνονταν από την ελληνορουμανική διπλωματική σύμπλευση στα Βαλκάνια μέχρι την εμμονή κάποιων τμημάτων της εγχώριας Αριστεράς να αναζητούν πάση θυσία ερείσματα σε χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού», ο Νικολάε Τσαουσέσκου υμνήθηκε όσο λίγοι άλλοι ηγέτες από τον ελληνικό πολιτικό κόσμο της μεταπολίτευσης, ανεξαρτήτως ιδεολογικού στίγματος.
Το πιστοποιεί η συλλογή κειμένων «Η Ρουμανία και ο ηγέτης της» που εκδόθηκε το 1980 στην Αθήνα και περιλαμβάνει σχετικά κείμενα του Προέδρου της Δημοκρατίας Κωνσταντίνου Τσάτσου, του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή, του (άκρως δεξιού) ΥΠΕΘΑ Ευάγγελου Αβέρωφ, του προέδρου του ΠΑΣΟΚ Ανδρέα Παπανδρέου και άλλων είκοσι προσωπικοτήτων της πολιτικής και πνευματικής ζωής.
Χαρακτηριστικό δείγμα, από τη γραπτή υπόκλιση του «ανανεωτή» Λεωνίδα Κύρκουστο θεωρητικό έργο του «Δούναβη της σκέψης»:
Η δημοσίευση των έργων του Ν. Τσαουσέσκου στα ελληνικά πλουτίζει τη βιβλιογραφία της χώρας μας με εξαιρετικά ενδιαφέρουσες επεξεργασίες της δημιουργικής μαρξιστικής σκέψης της γειτονικής μας Ρουμανίας. [...] Το Κ.Κ. Ρουμανίας διεμόρφωσε μέσα από σκληρές εμπειρίες τις επεξεργασίες που είναι αποτυπωμένες στα έργα του γενικού του Γραμματέα.
Και ο Νικολάε Τσαουσέσκου ενέπνευσε και εμπνέει ακούραστα αυτή την πρωτοποριακή γραμμή, γνωρίζοντας ότι αυτός είναι ο αποτελεσματικότερος δρόμος για να τεθούν σε κίνηση οι απέραντες δυνάμεις που κρύβει ο ρουμάνικος λαός, με στόχο την κατάχτηση ενός ανώτερου οικονομικού και πολιτιστικού επιπέδου για τους εργαζόμενους και μιας όλο και πιο άμεσης συμμετοχής όλων αυτών στην καθοδήγηση και τη διαχείριση της σοσιαλιστικής κοινωνίας. [...]
Σ’ αυτή την πορεία, ο Νικολάε Τσαουσέσκου έχει αναμφισβήτητα αποθέσει τη σφραγίδα της πρωτότυπης και διορατικής του έμπνευσης και της σταθερής ηγετικής του ικανότητας (σ. 67-68).
Διαβάστε
▩ William Crowther, The Political Economy of Romanian Socialism (Ν. Υόρκη 1988, εκδ. Praeger). Αναλυτική σκιαγράφηση των οικονομικών επιλογών του ρουμανικού «υπαρκτού σοσιαλισμού», από το 1944 μέχρι τις παραμονές της ανατροπής του Τσαουσέσκου.
▩ Steven Roper, Romania. The Unfinished Revolution (Αμστερνταμ 2000, εκδ. Harwood). Συνοπτική ιστορία της μεταπολεμικής Ρουμανίας.
▩ James Boughton, Silent Revolution. The International Monetary Fund, 1979-1989(Ουάσινγκτον 2001, εκδ. IMF). Η επίσημη ιστορία του ΔΝΤ για την περίοδο περιλαμβάνει μια μάλλον σύντομη αναφορά στη ρουμανική εμπλοκή του Ταμείου επί Τσαουσέσκου (σ. 321-324).
▩ Roumanie. Crise et répression (ειδικό τεύχος του περιοδικού L’Alternative, Ιανουάριος 1983). Συλλογή άρθρων του εναλλακτικού σοβιετολογικού περιοδικού για την υποβόσκουσα κοινωνική κρίση στη Ρουμανία, την προσωπολατρία του Τσαουσέσκου, τους αντιφρονούντες διανοουμένους, μέτρα λιτότητας του 1981 και τις διάσπαρτες εργατικές αντιστάσεις. Εντυπωσιακή η απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στον εξωτερικό δανεισμό της χώρας, το ΔΝΤ και τα μέτρα που αυτό επέβαλε στο καθεστώς για την αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους.
▩ Mihnea Berindei - Anne Colas, «Roumanie. L’abolition du salariat» (περ. L’Alternative, τχ. 25, 1-2.1984, σ. 36-44). Αναλυτική περιγραφή των νομοθετικών κειμένων του 1983, που περιέκοψαν δραστικά τους μισθούς με πρόσχημα την κατάργηση της μισθωτής εργασίας και τη μετάβαση στην κομμουνιστική κοινωνία των ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών.
▩ Mircea Munteanu, «The Last days of a Dictator» (περ. Cold War International History Project, τχ.13-13, 2001, σ. 217-225). Τα πλήρη πρακτικά της τελευταίας συνομιλίας Γκορμπατσόφ - Τσαουσέσκου στη Μόσχα, είκοσι μέρες πριν από την ανατροπή και εκτέλεση του τελευταίου.
▩ Θεόδωρος Κατριβάνος, Ο δημιουργός της νέας Ρουμανίας (Αθήνα 1977, εκδ. Δωρικός). Ασυναγώνιστα υμνητική βιογραφία του Ρουμάνου ηγέτη, με την υπογραφή ενός εγχώριου στελέχους της μεταπολιτευτικής ΕΔΑ.
▩ Λάμπρος Ζιώγας (επιμ.), Η Ρουμανία και ο ηγέτης της (Αθήνα 1980, εκδ. Γ. Πνευματικού). Συλλογή υμνητικών δηλώσεων για τον Νικολάε Τσαουσέσκου από προσωπικότητες της ελληνικής πολιτικής σκηνής που καλύπτουν όλο το ιδεολογικό φάσμα.
