Ως πολίτης της Τουρκίας, δεν θα ξεχάσω ποτέ όταν έκανα αίτηση βίζα για το ΗΒ, αναγκαζόμενη να απαντάω σε ερωτήσεις για τη ζωή μου - μέχρι και για τη ζωή των παππούδων μου. Όταν είπα στη Βρετανίδα φίλη μου, ότι κατά τη γνώμη μου αυτές οι αιτήσεις για βίζα ήταν απάνθρωπες, μου απάντησε το εξής: «Εμείς ως Βρετανοί μπορούμε να πάμε σχεδόν παντού στον κόσμο, γι' αυτό και δεν σκεφτόμαστε ποτέ αυτούς που δεν είναι τόσο τυχεροί όσο εμείς». Στην ουσία η ύπαρξη των διαβατήριων, αυτό που εκείνη αποκαλούσε «προνόμιο» δηλαδή, θέτει περιορισμούς σε όλους μας, μόνο που για κάποιους άλλους οι περιορισμοί αυτοί είναι μεγαλύτεροι.
Έχουν αλλάξει πολλά από τότε που ο Ερρίκος ο 5ος θεσμοθέτησε τα πρώτα "έγγραφα ασφαλούς διέλευσης", 600 χρόνια πριν, για να βοηθήσει τους υπηκόους του (Άγγλους και μη) να ταξιδεύουν σε άλλες χώρες και να μπορούν να αποδεικνύουν ποιοι είναι. Αν και, η έννοια της παραχώρησης άδειας ταξιδιού σε ξένη γη υφίστατο κατά κάποιο τρόπο και νωρίτερα στην ιστορία, αλλά μόνο με την ανάπτυξη των "εθνικών κρατών" προέκυψε και το σύστημα των διαβατηρίων και των βίζα ως σημαντικό εργαλείο ελέγχου της διασυνοριακής κυκλοφορίας των ανθρώπων και σύμβολο της εθνικής κυριαρχίας. Και μόνο μέσα στον περασμένο αιώνα τα διαβατήρια εξελίχθηκαν σε τυποποιημένα διεθνή έγγραφα ταυτοποίησης, «υποχρεωτικά» για τις διεθνείς μετακινήσεις.
Έτσι λοιπόν, στη σύγχρονη εποχή, τα διαβατήρια δεν είναι πια έγγραφα που εξασφαλίζουν την ασφαλή διέλευση των κατόχων τους, αλλά έχουν εξελιχθεί να περιορίζουν τη μετακίνηση των ανθρώπων. Και ο περιορισμός αυτός λαμβάνει διάφορες μορφές και έχει διάφορα επίπεδα. Τα διαβατήρια δεν χαράσσουν απλώς αυστηρές γραμμές ανάμεσά μας αλλά και μας διαφοροποιούν.
Σήμερα, το διαβατήριο που διαθέτει κάποιος καθορίζει τον βαθμό πρόσβασής του στον υπόλοιπο κόσμο. Σύμφωνα με τον Δείκτη Περιορισμών Βίζα για το 2014, των Henley & Partners, που αποτελεί μία παγκόσμια λίστα κατάταξης των χωρών βάσει της ταξιδιωτικής ελευθερίας που απολαμβάνουν οι πολίτες τους, οι πολίτες της Φινλανδίας, της Σουηδίας, του ΗΒ και των ΗΠΑ έχουν τα καλύτερα διαβατήρια για να ταξιδεύουν σε όλη την υφήλιο, με πρόσβαση σε 174 χώρες (από τις 219) χωρίς βίζα. Ακολουθούν σε μικρή απόσταση ο Καναδάς και η Δανία με 173 και το Βέλγιο, η Νότια Κορέα, η Ιαπωνία, η Γαλλία, η Ιταλία, το Λουξεμβούργο, η Ολλανδία, η Πορτογαλία και η Ισπανία με 172. Το ελληνικό διαβατήριο βρίσκεται στην 23η θέση επιτρέποντας στους κατόχους του να ταξιδεύουν χωρίς βίζα σε 169 χώρες. Με το τουρκικό μου διαβατήριο, εγώ μπορώ να εισέλθω χωρίς τέτοιες τυπικές διαδικασίες σε 100 χώρες.
Στον αντίποδα, όσοι έχουν διαβατήριο της Λιβύης, της Ερυθραίας, του Σουδάν και της Συρίας μπορούν να επισκεφτούν μόλις 38 χώρες χωρίς βίζα και πάλι, όμως, είναι πιο τυχεροί από τους πολίτες του Νεπάλ, της Παλαιστίνης, του Πακιστάν, της Σομαλίας και του Ιράκ. Οι κάτοχοι αφγανικού διαβατηρίου έχουν τις λιγότερες επιλογές να ταξιδέψουν ελεύθερα, καθώς μπορούν να επισκεφτούν μόνο 28 χώρες χωρίς την υποχρέωση για βίζα. Αν λοιπόν το διαβατήριό σας έχει εκδοθεί στην Καμπούλ, σχεδόν το 90% του πλανήτη είναι κλειστό για εσάς.
Η υποχρέωση ή μη για βίζα, καθώς και άλλοι περιορισμοί σε ορισμένα διαβατήρια, υποδεικνύουν το επίπεδο των σχέσεων μεταξύ των επιμέρους κρατών, καθώς και το στάτους τους στη διεθνή κοινότητα. Δεν αποτελεί φυσικά έκπληξη το γεγονός ότι αν το διαβατήριό σας έχει εκδοθεί στις ισχυρές και πλούσιες χώρες της Βόρειας Αμερικής ή της Ευρώπης, απολαμβάνετε πολύ μεγαλύτερη ταξιδιωτική ελευθερία από όσους είναι από τη Μέση Ανατολή ή την Αφρική.
Επιπλέον, αν μια χώρα είναι σε σύγκρουση με άλλη ή δεν την αναγνωρίζει, η είσοδος σε κατόχους του διαβατηρίου της αντιπάλου ή ακόμα και σε αυτούς που την έχουν απλά επισκεφτεί ενδέχεται να απαγορεύεται. Το ισραηλινό διαβατήριο δεν γίνεται δεκτό σε πάνω από 20 διαφορετικές μουσουλμανικές χώρες (και αντιστρόφως). Για έναν Νοτιοκορεάτη είναι εξαιρετικά δύσκολο να πάρει άδεια να επισκεφτεί τη Βόρεια Κορέα. Το ίδιο ισχύει και για έναν Τούρκο πολίτη που θέλει να επισκεφτεί την Κυπριακή Δημοκρατία. Λόγω της σύγκρουσης στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, το Αζερμπαϊτζάν αρνείται την είσοδο σε κατόχους αρμενικού διαβατηρίου ή σε οποιονδήποτε έχει αρμενικές ρίζες, καθώς και σε οποιονδήποτε έχει επισκεφτεί το Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Και κάποιες φορές οι διακρίσεις λαμβάνουν ακόμα πιο σοβαρές διαστάσεις από ό,τι μπορείτε να φανταστείτε. Σε μία φίλη μου από την Τουρκία δεν δόθηκε φοιτητική βίζα από το γερμανικό προξενείο επειδή δεν είχε αρκετά χρήματα στον τραπεζικό της λογαριασμό (8.000 ευρώ!). Είχα γνωρίσει έναν Έλληνα που δεν του δόθηκε άδεια εισόδου στις ΗΠΑ λόγω της σύνδεσης του πατέρα του με το κομμουνιστικό κίνημα τη δεκαετία του 1960. Και ένα ακόμα πιο τραγικοκωμικό περιστατικό: ένας Τούρκος πέρασε από ώρες ανάκρισης αφού πρώτα δεν του επιτράπηκε να επιβιβαστεί στο αεροπλάνο του από το Λονδίνο για το Σίδνεϊ επειδή το όνομά του, «Toygun» (ένα απλό τουρκικό όνομα), θεωρήθηκε «επικίνδυνο» (Toy-gun) από τις Βρετανικές αρχές. Σοκαριστικό, ε;
Σήμερα, η αξιοπιστία ενός διαβατηρίου δεν εξαρτάται από την αρχή έκδοσης αλλά από την αποδοχή του από τις αρχές των ξένων κρατών. Επιπλέον, το δικαίωμα κάποιου να ταξιδεύει μπορεί επίσης να περιορίζεται από το κράτος που δεν εγκρίνει διαβατήρια σε καιρό πολέμου ή για ορισμένες στοχοποιημένες ομάδες, λόγω φύλου, φυλής και κοινωνικού στάτους. Για παράδειγμα, το στρατιωτικό καθεστώς της Μιανμάρ είναι γνωστό ότι αρνείται να επιτρέψει την έξοδο από τη χώρα σε γυναίκες και μειονότητες (όπως για παράδειγμα οι Ροχίνγκια στους οποίους δεν δίνεται η υπηκοότητα της Μιανμάρ). Η Συρία, ακόμα και πριν το ξέσπασμα του πρόσφατου πολέμου, δεχόταν από καιρό κριτικές για την άρνησή της να δώσει διαβατήριο σε πολιτικά αντιφρονούντες. Και στη Νότια Κορέα, μόνο μία μικρή ομάδα προνομιούχων μπορεί να έχει διαβατήριο.
Εκτός από τους περιορισμούς στο δικαίωμά μας να ταξιδεύουμε, δεν είναι εύκολο να απολαύσουμε την ελευθερία εγκατάστασης σε άλλη χώρα. Στις περισσότερες χώρες ισχύουν περιορισμοί στον αριθμό των ημερών παραμονής ενώ, ιδιαιτέρως στις αναπτυγμένες χώρες, είναι δύσκολο να ανταποκριθεί κανείς στα κριτήρια εργασίας και άδειας παραμονής. Και σε αυτήν την περίπτωση, όσο πιο ισχυρό είναι το διαβατήριό σας, τόσες περισσότερες πιθανότητες έχετε να ξεκινήσετε μια νέα ζωή σε ένα άλλο μέρος της πλανήτης. Η ειρωνεία είναι ότι μάλλον δεν έχετε τόσο ανάγκη αυτήν την «ευκαιρία» ως κάποιος σε μία μη αναπτυσσόμενη χώρα. Δεν πρόκειται σε αυτό το σημείο να αρχίσω να μιλάω για την κατάσταση των «προσφύγων» (που μάλιστα δεν μπορούν ούτε καν να έχουν διαβατήριο), οι οποίοι παγιδεύονται μεταξύ συνόρων ή εξαναγκάζονται στον θάνατο στα χερσαία και στα θαλασσιά περάσματα, αφού η μισάνθρωπη στάση των κρατών προς αυτούς τους κυνηγημένους ανθρώπους κυριολεκτικά με κάνει και αηδιάζω.
Είναι αλήθεια ότι η ΕΕ αποτελεί αξιοσημείωτη εξαίρεση σε αυτούς τους περιορισμούς στην ανθρώπινη κινητικότητα, καθώς οι πολίτες οποιουδήποτε κράτους μέλους μπορούν να μείνουν και να εργαστούν επ' αόριστον σε άλλα κράτη μέλη. Ωστόσο, αυτό που οι Ευρωπαίοι δεν μπορούν να δουν είναι ότι τα «ανοιχτά» εσωτερικά τους σύνορα οδήγησαν στην πραγματικότητα σε ακόμα πιο αυστηρά εξωτερικά σύνορα και σε μία πιο «κλειστή» Ευρώπη.
Ειλικρινά, είμαι μία από τους θιασώτες της ιδέας ότι η γη ανήκει σε όλη την ανθρωπότητα, θεωρώντας το δικαίωμα στη μετακίνηση και την κινητικότητα ως κομμάτι της έννοιας των οικουμενικών και θεμελιωδών δικαιωμάτων. Ωστόσο, τα διαβατήριά μας (ή η έλλειψή τους), όπως επιτάσσουν προστατευτικές συνθήκες και εγχώριες νομοθεσίες, υψώνουν εμπόδια ανάμεσα σε εμάς και τον υπόλοιπο κόσμο τα οποία δύσκολα μπορούν να υπερπηδηθούν. Υποτίθεται ότι οι συνεχώς εξελισσόμενες τεχνολογίες επικοινωνίας και μεταφορών μας έχουν φέρει «πιο κοντά», καθώς πλέον με ένα μόνο κλικ επικοινωνούμε με κάποιον χιλιάδες μίλια μακριά, ενώ σε λιγότερο από δύο μέρες μπορούμε να κάνουμε τον γύρο της υφηλίου με αεροπλάνο. Ωστόσο, σε αυτόν τον παγκοσμιοποιημένο κόσμο, υπάρχουν στην ουσία περισσότεροι διαχωρισμοί από ποτέ.
