to top
  • βρείτε μας στο Twitter
  • βρείτε μας στο Facebook
  • βρείτε μας στο YouTube
  • στείλτε μας email
  • εγγραφείτε στο RSS feed
  • international version

17:35 | 05.01.2022

Πολιτισμός

Συνέντευξη με τον Γ. Τσιρίδη: Η κοινωνία των πολιτών ενάντια στη δικτατορία των συνταγματαρχών

Ο Γιώργος Τσιρίδης, μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης μιλά στο ΕΝΑ για το βιβλίο του με τίτλο Τα ρυάκια που έγιναν ποταμός: Η κοινωνία πολιτών στη δικτατορία των συνταγματαρχών που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Επίκεντρο.


Η ανάπτυξη κοινωνικών αντιστάσεων ενάντια στη δικτατορία των συνταγματαρχών αποτελεί ένα θέμα που σίγουρα κυριαρχεί στην ιστοριογραφία της περιόδου και το οποίο σε πολύ μεγάλο βαθμό έχει παραγάγει και κάποιες πρόσφατες αναθεωρητικές αφηγήσεις.

Ο Γιώργος Τσιρίδης, μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης μιλά στο ΕΝΑ για το βιβλίο του με τίτλο Τα ρυάκια που έγιναν ποταμός: Η κοινωνία πολιτών στη δικτατορία των συνταγματαρχών που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Επίκεντρο.

Ο ίδιος, αξιοποιώντας τη θεωρητική συζήτηση περί κοινωνίας των πολιτών και συλλογικής δράσης, επιχειρεί να διαμορφώσει ένα ερμηνευτικό σχήμα της συλλογικής κοινωνικής δράσης στην περίοδο της δικτατορίας, δίνοντας έμφαση στους τρόπους με τους οποίους επιμέρους μορφές κοινωνικής δράσης εναρμονίστηκαν διαμορφώνοντας αντιπαραθετικές και αντιστασιακές πρακτικές ενάντια στις πρακτικές της χουντικής κυβέρνησης.

Διαμέσου αυτής της ανάλυσης αποδομεί απόψεις που αναφέρονται σε περιορισμένη κοινωνική δράση ενάντια στη δικτατορία, αλλά και απόψεις που υποβαθμίζουν τη συμβολή αυτής της δράσης στην απονομιμοποίηση και πτώση του καθεστώτος, ενώ ταυτόχρονα ανιχνεύει και τις πραγματικές της επιδράσεις στην μεταπολιτευτική περίοδο.

* Συνέντευξη στον Κώστα Ελευθερίου, Συντονιστή του Κύκλου Πολιτικής Ανάλυσης του ΕΝΑ

Πώς αντιλαμβάνεσαι την έννοια της κοινωνίας των πολιτών σε σχέση με την περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών;

Πρόκειται για μία ταλαιπωρημένη και παρεξηγημένη έννοια. Ο λόγος κατά τη γνώμη μου είναι πως η κοινωνία πολιτών σε πραγματολογικό επίπεδο φέρει κοινωνικές, ιστορικές, επιστημονικές και πολιτικές ερμηνείες οι οποίες αποτυπώνουν τις αντίστοιχες ιδεολογικές και υλικές αντιπαραθέσεις μέσα στον ιστορικό χρόνο. Παράλληλα όμως είναι μια χρήσιμη έννοια ακριβώς γιατί είναι ικανή να συνδυάσει τα παραπάνω επίπεδα ανάλυσης. Είναι δηλαδή μια συμπεριληπτική έννοια που περιγράφει μια ευρεία και πολυδιάστατη κοινωνική οντότητα. Στην περίπτωση των δικτατοριών η κοινωνία πολιτών συμπεριλαμβάνει τόσο τις έμμεσες όσο και τις άμεσες μορφές πολιτικής αντιπαράθεσης, τόσο την αντίθεση στο αυταρχικό καθεστώς όσο και την κυρίως ειπείν αντίσταση. Προκειμένου να μελετήσουμε το φαινόμενο της κοινωνικής αντίδρασης στη χούντα από μία απόσταση είναι σημαντικό να προσεγγίσουμε την κοινωνία πολιτών ως μια ενιαία και δυναμική οντότητα υπό συνεχή διαμόρφωση, η οποία ανταποκρίνεται σε πραγματικό χρόνο στα πραγματικά δεδομένα της ιστορικής συγκυρίας. Στόχος είναι μια ολιστική αναπαράσταση της αντιδικτατορικής δράσης που αντιλαμβάνεται τους εκφραστές της όχι μεμονωμένα, αλλά ως δρώντες ενός ευρύτερου κινηματικού συνόλου.

Ποιες είναι οι χρονικές φάσεις της δράσης της ελληνικής κοινωνίας των πολιτών στη δικτατορία;

Διαχρονικά θα λέγαμε ότι υπάρχουν ενδογενείς και εξωγενείς τάσεις που διαμορφώνουν την κοινωνία πολιτών: Τα εκάστοτε χαρακτηριστικά της κοινωνίας πολιτών σχετίζονται με την πολιτική και κινηματική ωριμότητά της, τις πολιτικές εμπειρίες της, τις ιστορικές προσλαμβάνουσές της, αλλά και το περιβάλλον στο οποίο καλείται κάθε φορά να δράσει. Στη δικτατορία, το κράτος των συνταγματαρχών επέβαλε το ασφυκτικό του πλαίσιο στις περισσότερες πτυχές της δημόσιας σφαίρας. Μοιραία, η κοινωνία πολιτών χρειάστηκε να προσαρμοστεί σε αυτό το κατασταλτικό πλαίσιο, το οποίο όμως υπήρξε και αυτό μεταβαλλόμενο και μάλιστα δυναμικό σε μια διαδραστική σχέση με τη δράση της κοινωνίας πολιτών. Έτσι προκύπτει μια περιοδολόγηση τόσο της κατασταλτικής πολιτικής της 21ης Απριλίου όσο και του χαρακτήρα της κοινωνίας πολιτών που ανταποκρινόταν κάθε φορά σε αυτή: Οι περίοδοι 1967-1969, 1970-1971, 1972-1973 και 1973-1974 σηματοδοτούν διακριτές φάσεις της αντιστασιακής δράσης. Η πρώτη περίοδος (1967-1969) χαρακτηρίζεται από καταδίκες σε στρατοδικεία, εξορίες και βασανιστήρια κρατουμένων και η κοινωνία πολιτών επιδίδεται εν κρυπτώ σε δυναμικές κυρίως μορφές αντίστασης. Στη δεύτερη περίοδο (1970-1971) το αυταρχικό καθεστώς επιχειρεί να παρουσιάσει ένα πιο φιλελεύθερο προσωπείο με την αμνήστευση πολιτικών κρατουμένων, την άρση της προληπτικής λογοκρισίας, την κατάργηση των απαγορευμένων βιβλίων. Τη νέα πραγματικότητα εκμεταλλεύονται ταχύτατα συλλογικότητες που δίνουν έμφαση στη νόμιμη δράση, με χαρακτηριστικότερες την Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων (ΕΚΙΝ) και την Εταιρεία Μελέτης Ελληνικών Προβλημάτων (ΕΜΕΠ). Η περίοδος 1972-1973 ανήκει στο μαζικό φοιτητικό κίνημα, το οποίο βέβαια προκύπτει και ως ιστορικό αποτέλεσμα των προηγούμενων διεργασιών. Τέλος, μετά την φοιτητική εξέγερση και την επικράτηση του αφανούς δικτάτορα Ιωαννίδη παρατηρείται μια επιβεβλημένη επιστροφή της κοινωνίας πολιτών στις τακτικές της πρώτης περιόδου.

Με ποιο τρόπο ξετυλίγεται η διαλεκτική μεταξύ τυπικής και άτυπης δράσης;

Καταρχάς οι δύο όροι είναι εν πολλοίς τεχνητοί για μεθοδολογικούς λόγους. Και αυτό γιατί η πραγματικότητα της χούντας στρέβλωσε τόσο τους όρους του πολιτικού παιχνιδιού που συλλογικότητες με τυπικά χαρακτηριστικά αναγκάστηκαν να τα απωλέσουν δρώντας στο σκοτάδι της παρανομίας και αντίστροφα συλλογικότητες με άτυπα χαρακτηριστικά είχαν μεγαλύτερη δυνατότητα θεσμικής δράσης, έστω υπό το ημίφως των χαραμάδων ελευθερίας που άφηνε το καθεστώς. Το ενδιαφέρον όμως έγκειται στο ότι πολλές συλλογικότητες, άτυπες ή τυπικές, απαρτίζονται από μέλη που επιδίδονται ταυτόχρονα και στις δύο μορφές δράσης. Για παράδειγμα, νόμιμες οργανώσεις προστατεύουν τα παράνομα μέλη τους και παράλληλα εξασφαλίζουν το πλαίσιο για τη διεύρυνση του αντιδικτατορικού κινήματος. Από την άλλη, οι παράνομες οργανώσεις συντηρούν τη συμβολική και ηθική διάσταση της αντίστασης. Και οι δύο τύποι οργανώσεων απευθύνονται, από τη μια, στο ίδιο το καθεστώς και από την άλλη σε ευρύτερα κοινωνικά σύνολα από τα οποία τροφοδοτούνται υλικά και έμψυχα. Όλα τα παραπάνω βρίσκονται σε συνάρτηση με το νομικό και κατασταλτικό πλαίσιο που επιβάλλουν οι δικτάτορες, επομένως υπό μια συνεχή διαπραγμάτευση. Στις σελίδες του βιβλίου επιχειρείται να καταδειχτεί ακριβώς αυτό: πώς οι τυπικές και άτυπες μορφές δράσης αλληλεπικαλύπτονται και αλληλοσυμπληρώνονται καθώς οι διάφοροι συλλογικοί δρώντες, συνειδητά ή μη, μετέχουν σε μια ευρύτερη, πολυεπίπεδη και δυναμική κινηματική στρατηγική. Κάθε ομάδα της κοινωνίας πολιτών αντιπαρατίθεται στο καθεστώς από διαφορετική ιστορική, θεσμική και οργανωτική σκοπιά και όλες μαζί συναποτελούν τον συλλογικό εκπρόσωπο της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στη δικτατορική διακυβέρνηση.

Ποιος ήταν ο ρόλος της «πολιτικής παρέας»; Σε ποιο βαθμό διαμορφώθηκαν διαφοροποιήσεις στη μορφή της αντιστασιακής δράσης σε μια γενεακή βάση;

Ξεκινώντας από το δεύτερο ερώτημα, πολλοί ιστορικοί, κοινωνιολόγοι και πολιτικοί επιστήμονες ασχολούνται με την έννοια της γενιάς και τον ρόλο των γενεών στα κινηματικά τεκταινόμενα.  Προσωπικά αντιλαμβάνομαι τόσο τον ειδικό ρόλο μιας γενιάς στη διαμόρφωση των κοινωνικών και πολιτικών πραγμάτων όσο και την πολιτιστική διάσταση των κοινωνικών κινημάτων που τρέφονται από τα προτάγματα της γενιάς που τα χαρακτηρίζει. Ωστόσο, κατά τη γνώμη μου οι συλλογικότητες δεν ορίζονται τόσο από γενιές, αλλά περισσότερο χρησιμοποιούν τα χαρακτηριστικά των γενεών προς επίτευξη του στόχου τους. Δηλαδή αν κοιτάξουμε σε ένα πιο δομικό, μακροσκοπικό επίπεδο, η κοινωνία πολιτών επιδεικνύει χάριν αποτελεσματικότητας μια εκπληκτική ελαστικότητα τόσο στο κινηματικό της ρεπερτόριο όσο και στην οργανωτική συγκρότησή της. Είναι εντός αυτής της διαδικασίας που επιστρατεύονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάποιας συγκεκριμένης γενιάς. Με άλλα λόγια, η κοινωνία πολιτών συνολικά διεκδικεί ή και κατασκευάζει τον χώρο δράσης στη δημόσια σφαίρα, εντός του οποίου κάποια γενιά μπορεί να αναπτύξει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Και αυτό με παραπέμπει στο πρώτο ερώτημα περί του ρόλου της πολιτικής παρέας: Οι συνεχείς μεταλλάξεις της κοινωνίας πολιτών έφτιαξαν τον απαραίτητο χώρο ώστε να εμφανιστούν συλλογικότητες με τα πλέον άτυπα χαρακτηριστικά. Αναφέρομαι στις πολιτικές παρέες, κυρίως μεταξύ φοιτητών, οι οποίες έδρασαν στις παρυφές του εκκολαπτόμενου φοιτητικού κινήματος, το τροφοδότησαν και διαχύθηκαν σε αυτό. Πρόκειται για ομάδες νέων ανθρώπων, συχνά χωρίς καμία οργανωτική σύνδεση με αντιστασιακές ομάδες, οι οποίες όμως υπήρξαν καθοριστικές στην εμφάνιση και τελικά στη γιγάντωση του μαζικού φοιτητικού κινήματος. Είναι αυταπόδεικτο πως η εμφάνιση της πολιτικής παρέας δεν θα μπορούσε να είχε πραγματοποιηθεί χωρίς τη δράση -παράνομη και νόμιμη- της κοινωνίας πολιτών το προηγούμενο διάστημα. Και είναι επίσης αυταπόδεικτο πως στις πολιτικές παρέες των ετών 1972-1973 τον πρώτο ρόλο έπαιξε η λεγόμενη γενιά του Πολυτεχνείου, η οποία προσέδωσε το ειδικό της βάρος, πολιτικά, πολιτιστικά, ηθικά, ακόμη και αισθητικά.

Πρόσφατα αναπτύχθηκε ένας ιστορικός αναθεωρητισμός γύρω από τον ρόλο της κοινωνίας στην περίοδο της δικτατορίας. Πώς αναμετράται η δική σου δουλειά με τη συγκεκριμένη συζήτηση;

Τα τελευταία χρόνια έχουν όντως γραφτεί και ειπωθεί πολλά που προδίδουν μια αναθεωρητική διάθεση ανάγνωσης της Ιστορίας, η οποία όμως δεν αντέχει σε σοβαρή κριτική. Για παράδειγμα, έχει γραφτεί πως η εξέγερση του Πολυτεχνείου ευθύνεται για την πτώση Παπαδόπουλου, τη δικτατορία Ιωαννίδη και συνακόλουθα το πραξικόπημα στην Κύπρο και την κυπριακή τραγωδία. Πέρα από τον προφανή ακραίο ντετερμινισμό αυτού του συλλογισμού αποκρύπτεται πως το καθεστώς Παπαδόπουλου σχεδίαζε για χρόνια την επέμβαση στην Κύπρο. Και ενώ σε αυτή την περίπτωση ο ρόλος της φοιτητικής εξέγερσης στα πολιτικά πράγματα προβάλλεται για να την καταστήσει ιστορικά υπεύθυνη για την τραγωδία, στον αντίποδα και αντιφατικά βρίσκονται οι επίσης αναθεωρητικές φωνές που υποβαθμίζουν την κοινωνική και πολιτική σημασία της φοιτητικής εξέγερσης. Είναι σε αυτό το πλαίσιο που έχει συστηματικά δυσφημιστεί η λεγόμενη γενιά του Πολυτεχνείου, λες και μπορεί μια ολόκληρη γενιά να στιγματιστεί ηθικά ή πολιτικά και μάλιστα ξεδιαλέγοντας τρεις ή τέσσερις εκπροσώπους της ως τα κακέκτυπα προς αποφυγή. Ορισμένοι επίσης έχουν φτάσει στο σημείο να αποδίδουν την εμφάνιση της σημερινής Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας στη δικτατορική περίοδο που προηγήθηκε και ως άμεσο αποτέλεσμα αυτής. Το βιβλίο δεν αντιπαρατίθεται άμεσα με αυτές τις απόψεις, έρχεται όμως να καταδείξει την αυξημένη σημασία που έχουν τα κοινωνικά κινήματα στη διαμόρφωση της πολιτικής, στον εκδημοκρατισμό, συνολικά στην Ιστορία. Νομίζω πως κατανοώντας κανείς τη δυναμική της κοινωνίας πολιτών κατά την περίοδο της δικτατορίας μπορεί να ερμηνεύσει πολλά στοιχεία της σημερινής ελληνικής κοινωνίας, των σημερινών κοινωνικών κινημάτων και της σημερινής πολιτικής πραγματικότητας. Υπό αυτή την έννοια, νομίζω πως στις σελίδες του μπορεί κανείς να ανιχνεύσει τρόπους με τους οποίους οι πολλοί μπορούν να αφήσουν το στίγμα τους στο ιστορικό γίγνεσθαι, μακριά από καφενειακές αναγνώσεις της Ιστορίας με προφανείς πολιτικές σκοπιμότητες.

2024 © left.gr | στείλτε μας νεα, σχόλια ή παρατηρήσεις στο [email protected]
§ Όροι χρήσης για αναδημοσιεύσεις Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση 3.0 Μη εισαγόμενο (CC BY-NC 3.0)