Εφτασα στο Ρίο στις 20 Σεπτεμβρίου, επισκέπτης καθηγητής στο Ομοσπονδιακό και στο Πανεπιστήμιο PUC-Rio. Δίνω μια σειρά διαλέξεων για την κατάσταση ανάγκης που περνάει η ανθρωπότητα, τη βιοπολιτική άσκηση της εξουσίας και τις πολύμορφες και δυναμικές αντιστάσεις των λαών στα χρόνια της πανδημίας.

Είμαι επισκέπτης καθηγητής στα δύο Πανεπιστήμια εδώ και δέκα χρόνια, αλλά είναι η πρώτη φορά που αισθάνομαι τόση ένταση στην Κοπακαμπάνα και την Ιπανέμα, τις εμβληματικές παραλίες της πόλης. Στη μεγάλη καρναβαλική πορεία που οργάνωσε το Κόμμα των Εργατών την περασμένη Κυριακή το μόνο ερώτημα είναι αν ο Λούλα εκλεγεί πρόεδρος από την πρώτη Κυριακή ή αν θα υπάρξουν επαναληπτικές εκλογές στο τέλος του μήνα. Αλλά ο φόβος για το τι θα γίνει μετά, μεγάλος. Ο Μπολσονάρο απειλεί να μιμηθεί τον Τραμπ και να αμφισβητήσει το αποτέλεσμα. Εχει ισχυρούς υποστηρικτές στον στρατό.

Οταν θα διαβάζετε τη στήλη θα ξέρετε το αποτέλεσμα. Μια μεγάλη ανακούφιση, ελπίζω, θα έχει απλωθεί στην πόλη σαν τα χαμηλά σύννεφα και την τροπική βροχή που σκεπάζουν τον θρυλικό λόφο της «ζαχαρο-φρατζόλας» και το άγαλμα του Λυτρωτή Χριστού.

Φαβέλα Μαρέ

Οι πρώτες μέρες μου αφιερώθηκαν σε ένα φεστιβάλ κατά της σεξουαλικής βίας. Οργανώθηκε από την ερευνητική ομάδα Shame του Πανεπιστημίου Λονδίνου που διευθύνει η Joanna Bourke, καθηγήτρια Ιστορίας γνωστή στην Ελλάδα. Οι ντόπιοι οργανωτές είναι η κοινωνική και κινηματική ομάδα Redes που δραστηριοποιείται στη Μαρέ, τη μεγαλύτερη φαβέλα της Βραζιλίας. Προετοιμάζοντας το φεστιβάλ, περνάμε δύο μέρες στη φαβέλα. Είναι μια πόλη 140.000 κατοίκων και δέκα τετραγωνικών χιλιομέτρων, μισή ώρα από το κέντρο του Ρίο. Τα φτωχόσπιτα, διώροφα και στενά, άβαφα αλλά με ζωγραφιές και γκράφιτι. Οι περισσότεροι δρόμοι 2-3 μέτρα φαρδιοί, μόνο ποδήλατα και μηχανάκια περνούν.

Στην είσοδο της παραγκούπολης δύο μεγαλόσωμοι φρουροί με αυτόματα αναγνωρίζουν τον οδηγό μας που είναι στέλεχος της Redes. Κράτος, Αρχές και δημόσιες υπηρεσίες δεν υπάρχουν στη Μαρέ. Τρεις συμμορίες –οι δύο με διακινητές ναρκωτικών και η τρίτη με πρώην και νυν αστυνομικούς και ασφαλίτες– έχουν χωρίσει την πόλη σε τομείς και ελέγχουν το μέρος τους. Η κρατική εξουσία εμφανίζεται μόνο όταν η στρατιωτική αστυνομία εισβάλλει για λίγες ώρες, επιτίθεται και σκοτώνει μερικούς γκάνγκστερ και άτυχους κατοίκους. «Αν ακούσετε πυροβολισμούς, κολλήστε στον τοίχο και μην κινείστε», μας προειδοποιεί μια πρώην φοιτήτριά μου δικηγόρος στη φαβέλα και φύλακας-άγγελος στην επίσκεψη. Δεν ακούσαμε πυροβολισμούς. Αλλά την επόμενη μέρα η Policia Militar μπήκε στη Μαρέ. Πέντε άνθρωποι σκοτώθηκαν. Κακοποιοί, αστυνομικοί, περαστικοί; Δεν ξέρουμε ακόμη.

Για έναν νομικό, η αίσθηση ότι δεν υπάρχει κρατική εξουσία σ’ αυτή την τεράστια έκταση αποτελεί πρόκληση σκέψης. Πώς ζει μια μεσαίας έκτασης πόλη χωρίς κρατικές υπηρεσίες; Εδώ φαίνεται η σημασία της Redes. Η ανοιχτή βία έχει την εξουσία – αλλά και δεν την έχει. Οι άνθρωποι έχουν πάρει κυριολεκτικά τις ζωές τους στα χέρια τους. Εχουν φτιάξει νηπιαγωγεία και σχολεία – λίγα βέβαια, δεν φτάνουν για όλα τα παιδιά. Εχουν πλούσια βιβλιοθήκη, κοινωνικά κέντρα για τις γυναίκες, τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα, τους εξαρτημένους. Το Μουσείο της Μαρέ ιδρύθηκε μετά τη δολοφονία τής Μαριέλα Φράνκο, φεμινίστριας και ακτιβίστριας, που κατήγγειλε την καθημερινή βία της αστυνομίας. Το Μουσείο καταγράφει την ιστορία της φαβέλας, διατηρώντας την πολιτισμική και πολιτική μνήμη και ταυτότητα μιας κοινωνικά αποκλεισμένης κοινότητας. Στο κέντρο ΛΟΑΤΚΙ, η τρανς συντονίστρια μας διηγείται με περηφάνια πόσο αγωνίστηκε για χρόνια να δημιουργήσει το πρώτο τέτοιο στέκι σε φαβέλα. «Για πολλούς, να είσαι μαύρη, queer και φτωχή είναι τριπλή κατάρα. Σε εμάς η τριπλή αδυναμία δίνει δύναμη».

Στο κέντρο των εξαρτημένων, μια μεγάλη αποθήκη· μας υποδέχεται ο συντονιστής, ένας πρώην χρήστης. «Δεχόμαστε όσους έρχονται εδώ», μας λέει. Τους δίνουν φαγητό, φροντίδα, τη δυνατότητα να κάνουν ντους, ένα μέρος να φυλάξουν τα χαρτιά τους. Η γωνιά «ελεύθερης χρήσης» επιτρέπει στους εξαρτημένους να έχουν ασφάλεια και να συζητήσουν την απεξάρτηση, απόκτηση δεξιοτήτων, τρόπους «ελαχιστοποίησης» των κινδύνων. Ολα αυτά και πολλά άλλα τα κάνουν οι κάτοικοι μόνοι τους, χωρίς κρατικούς πόρους, με την αλληλεγγύη και τη ζωή τους. Είναι μια κοινωνία χωρίς κράτος. Επιβιώνει με τη συνεχή συμμετοχή των κατοίκων στην ανταλλαγή απόψεων και στις αποφάσεις για όλα τα κρίσιμα θέματα. Η άμεση δημοκρατία κρατάει το Μαρέ όρθιο.

Η διοργάνωση του φεστιβάλ ακολουθεί τις ίδιες αρχές. Μια ομάδα ανέλαβε τις θεματικές: αντίσταση, λογοτεχνία και βία, ανδρισμός και βία, ενδοοικογενειακή βία, αμβλώσεις, συναίνεση, βία στα κοινωνικά μέσα, τραύμα και μέριμνα. Και βέβαια, πολλή σάμπα· χορός και θέατρο. Συζήτησαν, διαβουλεύτηκαν, αποφάσισαν. Η προετοιμασία στη Μαρέ κρατούσε πολύ περισσότερο από το Λονδίνο. Οι Αγγλίδες, συνηθισμένες στις γρήγορες «επιτελικές» αποφάσεις, ανησύχησαν. Αλλά οι γυναίκες τού Μαρέ ετοίμασαν ένα ανεπανάληπτο φεστιβάλ που έβγαινε από τη φαβέλα αλλά μιλούσε σε όλες τις γυναίκες τού Ρίο.

Τέτοιες πρακτικές οδήγησαν στις «συλλογικές υποψηφιότητες» που εμφανίζονται για πρώτη φορά στις εκλογές. Πολλοί υποψήφιοι κατεβαίνουν μαζί για μία θέση και υπόσχονται να μοιραστούν γνώσεις, δεξιότητες και καθήκοντα. Οι κοινές υποψηφιότητες είναι από αριστερές μειονότητες. Δέκα νέοι κατεβαίνουν ως «Νεολαία Λούλα», πέντε Αφρο-Βραζιλιάνες φεμινίστριες έχουν σύνθημα «Δώστε μία ψήφο, πάρτε πέντε μαύρες γυναίκες». «Χακάρουμε» το πολιτικό σύστημα, λέει μια ΛΟΑΤΚΙ ακτιβίστρια. «Μία θα εκλεγεί, αλλά η εντολή θα είναι συλλογική».

Εκλογές

Το φεστιβάλ με προετοίμασε για την προεκλογική εκστρατεία που ολοκληρώθηκε το Σάββατο. Η κεντρική εκδήλωση του Λούλα ήταν μια καρναβαλική πορεία σε κεντρικό πάρκο του Ρίο. Πολύχρωμα άρματα, κοστούμια και ορχήστρες, τραγούδια και σημαίες. Οι λουλίστας με δεκάδες αυτοκόλλητα στα ρούχα τους κρατούν σημαίες με τον Λούλα και τους υποψήφιους του αριστερού συνασπισμού για κυβερνήτες, πολιτειακούς και ομοσπονδιακούς βουλευτές. Ο αριθμός 13 κυριαρχεί. Η ψηφοφορία είναι ηλεκτρονική, τα αποτελέσματα ανακοινώνονται μία ώρα μετά το κλείσιμο της κάλπης. Οι υποψήφιοι έχουν έναν αριθμό στην οθόνη, το 13 είναι ο τυχερός αριθμός τού Λούλα στις έξι εκλογές που ήταν υποψήφιος.

Η πορεία προχωρούσε σαν φίδι. Το κάθε άρμα παρουσίαζε μια ιστορία ή μια εικόνα γι’ αυτά που είχε κάνει ο Λούλα στη διπλή προεδρική θητεία του. Στις δικές μας μεγάλες κομματικές εκδηλώσεις οι οπαδοί είναι κομπάρσοι, ο ρόλος τους παθητικός. Χειροκροτούν τον ηγέτη, φωνάζουν συνθήματα, πρέπει η συγκέντρωση να είναι πιο εντυπωσιακή από του αντιπάλου. Στο Ρίο δεν έχουμε λόγους και επευφημίες. Οι συμμετέχοντες φτιάχνουν την «παράσταση». Τραγουδούν, κάνουν μικρά θεατρικά, αυτοσχεδιάζουν, λένε στους πολιτικούς τις προσδοκίες τους. Αν υπάρχει ένα κοινό σύνθημα είναι «Fora Bolsonaro - Εξω ο Μπολσονάρο».

Τρεις ιστορίες που άκουσα μου έκαναν εντύπωση. Λίγους μήνες πριν από τις εκλογές του 2018, με τον Λούλα να προηγείται του Μπολσονάρο κατά 15%, ο δικαστής και φανατικός διώκτης τού Λούλα, Σέρχιο Μόρο, τον καταδίκασε για ξέπλυμα χρήματος. Χωρίς πολιτικά δικαιώματα, ο Λούλα δεν ήταν υποψήφιος και ο Μπολσονάρο εξελέγη. Πρώτη πράξη του ήταν να διορίσει τον Μόρο υπουργό Δικαιοσύνης. Το 2021, μετά 580 ημέρες στη φυλακή, το Ανώτατο Δικαστήριο ακυρώνει την καταδίκη ως πλήρως αβάσιμη, και ο Λούλα είναι υποψήφιος. Πρόσφατα, λίγο πριν από τις εκλογές, ο Μπολσονάρο έκανε με διάταγμα απόρρητα για εκατό χρόνια στοιχεία για ανάμειξη των γιων του και ενός πρώην υπουργού σε σκάνδαλα και εκστρατείες παραπληροφόρησης. Δεν ξέρω γιατί και τα δυο μού θύμισαν Ελλάδα. Στη Βραζιλία, ο κόσμος αντέδρασε.

*Ο Κώστας Δουζίνας είναι καθηγητής του πανεπιστημίου του Λονδίνου και διευθυντής του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς»