Στα Παιδιά του ήλιου, ο Γκόρκι πιάνει το νήμα από εκεί που το έχει αφήσει ο Τσέχοφ, ένα χρόνο μετά το θάνατο του τελευταίου. Έργο γραμμένο στη φυλακή, όπου βρισκόταν μετά την αποτυχημένη εξέγερση του Ιανουαρίου του 1905, σηματοδοτεί και τη ριζοσπαστικοποίηση του Γκόρκι και την προσέγγισή του στο κίνημα των μπολσεβίκων, με το οποίο ωστόσο θα διατηρήσει μια σχέση δύσκολη και συγκρουσιακή, με πολλές επιφυλάξεις. Άλλωστε, παρά την προσωπική του φιλία με τον Λένιν, δεν θα διστάσει να γράψει δυο χρόνια μετά την Οκτωβριανή επανάσταση: «Ο Λένιν και ο Tρότσκι δεν έχουν την παραμικρή ιδέα περί ελευθερίας και ανθρώπινων δικαιωμάτων. Έχουν αρχίσει ήδη να διαφθείρονται από το βρωμερό δηλητήριο της εξουσίας. Αυτό είναι ορατό από την επαίσχυντη ασέβεια στην ελευθερία του λόγου, αλλά και σε όλες τις αστικές ελευθερίες για τις οποίες πάλεψε η δημοκρατία»…
Όμως βρισκόμαστε ακόμη στο 1905, ο Γκόρκι είναι φυλακισμένος στο Φρούριο Πέτρου και Παύλου στην Αγία Πετρούπολη και γράφει τα Παιδιά του ήλιου, ένα έργο που τοποθετείται χρονικά στον 19ο αιώνα, κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας χολέρας. Είναι ωστόσο ολοφάνερο ότι αυτό που τον απασχολεί είναι όσα συμβαίνουν στην εποχή του και πως αυτό που επιθυμεί είναι να ενθαρρύνει τους επίδοξους επαναστάτες. Κι αν οι ήρωες του έργου, αστοί, μικροαστοί και κάποιοι υπηρέτες μοιάζουν βγαλμένοι από τσεχοφικές ατμόσφαιρες, οι διαφορές είναι επίσης εμφανείς. Στον παρακμιακό, πεσιμιστικό κόσμο του Τσέχοφ, στον εγκλωβισμό και τη μοιρολατρία των ηρώων του, ο Γκόρκι εισάγει ένα μήνυμα ή ίσως μια αγωνία για το μέλλον, μα και μια πίστη πως τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν.
Οι τέσσερις αστοί του έργου, τα «παιδιά του ήλιου» όπως αυτοαποκαλούνται, μπορεί να χάνουν μέσα απ’ τα χέρια τους την πατρική περιουσία, όπως οι αντίστοιχοι τσεχοφικοί ήρωες, είναι όμως απολύτως ενήμεροι για τις κατακτήσεις της εποχής τους, γνωρίζουν τον Φρόυντ και τον Μαρξ, οραματίζονται το μέλλον: ο παθιασμένος με την καθαρή επιστήμη Πάβελ, ο ζωγράφος Ντιμίτρι (πιστός του δόγματος «η τέχνη για την τέχνη), η Γελένα, σύζυγος του πρώτου και ερωμένη του δεύτερου, ιδεοτυπική γυναίκα που αναζητά την αληθινή αγάπη, και η Λίζα, η εύθραυστη αδελφή του Πάβελ, που φέρνει με τον δικό της τρόπο την ταραγμένη κοινωνία μέσα στο αστικό σαλόνι. Πλάι τους, δύο αδέρφια μικροαστικής μάλλον καταγωγής, ο κτηνίατρος Τσεπουρνόι και η αδελφή του Μαλάνια, γοητευμένοι αλλά και μπερδεμένοι από τις νέες ιδέες και την διανουμενίστικη ατμόσφαιρα του σπιτιού του Πάβελ, κι έπειτα οι υπηρέτες, η παραδοσιακή, θρησκόληπτη νταντά και ο μέθυσος και βίαιος βοηθός του Πάβελ. Έξω απ’ το σπίτι, απλώνεται η επιδημία και συνεκδοχικά η επανάσταση, που απειλούν τον μικρόκοσμό τους. Ο Γκόρκι ζητά επίμονα από τους ήρωές του να συνδέσουν τις ιδέες τους με τον αναβρασμό της κοινωνίας, να χτίσουν το μέλλον.
Τι είναι αυτό όμως που μπορεί να συνδέσει την αυγή του 20ού αιώνα με τα πρώτα χρόνια του 21ου, με τον δικό μας κόσμο, που ζει κι αυτός τις δικές του ταραχές; Η παράσταση του Νίκου Μαστοράκη δίνει με τον τρόπο της μια απάντηση. Σκηνοθετώντας με αξιοθαύμαστη λιτότητα στα μέσα, χωρίς να φέρνει το έργο στο σήμερα, χωρίς να εκβιάζει αναλογίες, ο Μαστοράκης μάς δίνει το πραγματικό μέτρο αυτής της αναλογίας: την ειρωνεία της απόστασης. Συμπυκνώνοντας τη δράση σε μια χρονική συνέχεια, ταυτίζοντας σχεδόν τον θεατρικό με τον πραγματικό χρόνο, παίρνει από τους ηθοποιούς του ερμηνείες σχεδόν νατουραλιστικές. Και η μόνη στίξη είναι αυτή της ειρωνικής απόστασης, η οποία δηλώνεται κατά κύριο λόγο, κάθε φορά που κάποιοι απ’ αυτούς βγαίνουν απ’ τη σκηνή για να καθίσουν στην πρώτη σειρά της πλατείας, σ’ ένα μεταίχμιο εντός κι εκτός της δράσης, ενώ οι άλλοι μιλούν γι’ αυτούς σαν να βρίσκονται και να μη βρίσκονται ταυτόχρονα εκεί.
Διάβαζα κάπου πρόσφατα «Πάντοτε με ανησυχούσε που η γεωγραφία δεν αλλάζει παρά το χρόνο, παρά τις δικές μας αλλαγές και τις αλλαγές που επιτελούνται εντός της. […] Κι ωστόσο, όσο κι αν δεν αλλάζει, η γεωγραφία είναι το μέτρο των αλλαγών» (Sergio Chejfec, Boca de lobo). Κι έχω την αίσθηση πως κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και σ’ ετούτη την παράσταση· ο τόπος του έργου, παραμένοντας ίδιος, γίνεται, καθώς τον επισκέπτεσαι από το μέλλον, το μέτρο όλων αυτών που έχουν συμβεί στο μεταξύ. Όσα λένε οι ήρωες, οι ελπίδες τους, τα οράματά τους για το μέλλον, οι νεωτερικές ιδέες τους, η πίστη τους σ’ έναν καλύτερο κόσμο, διαβάζονται μέσα από το φακό και την απόσταση του σήμερα και αποκτούν καινούργιο νόημα. Όπως αλλάζει νόημα ο Δον Κιχώτης, όταν τον ξαναγράφει κατά λέξη, αιώνες μετά, ο Πιερ Μεννάρ στο ομώνυμο διήγημα του Μπόρχες, όπως αλλάζει νόημα η Επιστολή του Τσάντος, όταν την ξαναβάζουν στα μυθιστορήματά τους, εκατό και περισσότερα χρόνια αργότερα, ο Κούτσυ ή ο Ζέμπαλντ. Τα Παιδιά του ήλιου, έτσι όπως παρουσιάζονται σήμερα στο Υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης, μας καλούν να ξαναδούμε την αυγή του 20ού αιώνα, στις παραμονές μιας απ’ τις μεγαλύτερες επαναστάσεις του, και να διαβάσουμε τις αγωνίες της μέσα από την ειρωνική ματιά της απόστασης που μας χωρίζει απ’ αυτήν, και της γνώσης που αυτή η απόσταση συνεπάγεται.
Το σκηνικό του Βασίλη Παπατσαρούχα βάφεται κατά τη διάρκεια της παράστασης, δηλώνοντας έτσι την αλλαγή που προετοιμάζεται, ενώ το τραπέζι των πειραμάτων με τους δοκιμαστικούς σωλήνες και τα πολύχρωμα υγρά τους, δεσπόζει συμβολίζοντας την κυριαρχία της επιστήμης και των κατακτήσεών της, εμπνέοντας ταυτόχρονα πίστη, καχυποψία αλλά και έναν υπόγειο σαρκασμό. Απ’ τους ηθοποιούς ξεχώρισα τη σπαρακτική και σπαρταριστή ερμηνεία της Φωτεινής Μπαξεβάνη στο ρόλο της Μαλάνια, τον κυνικό και μαζί ρομαντικό Τσεπουρνόι του Μάκη Παπαδημητρίου, την εμμονική ευθραυστότητα στη Λίζα της Κωνσταντίνας Τακάλου, αλλά και τη γυναικεία δύναμη κι αισθαντικότητα με την οποία έντυσε τη Γελένα η Μαρία Καλλιμάνη.
Συντελεστές παράστασης
Μετάφραση: Ελένη Μπακοπούλου
Απόδοση-δραματουργική επεξεργασία-σκηνοθεσία: Νίκος Μαστοράκης
Σκηνικά-κοστούμια: Βασίλης Παπατσαρούχας
Φωτισμοί: Σάκης Μπιρμπίλης
Βοηθός σκηνοθέτη: Ιωάννα Μπιτούνη.
Πρωταγωνιστούν (αλφαβητικά): Μαρία Καλλιμάνη, Γιάννης Κότσιφας, Ιωάννα Μαυρέα, Φωτεινή Μπαξεβάνη, Μάκης Παπαδημητρίου, Κωνσταντίνα Τάκαλου, Χάρης Φραγκούλης και οι: Αδριανός Γκάτσος, Άρης Ντελία.
