Τρία μυθιστορήματα που εκδόθηκαν πρόσφατα στα ελληνικά αποτυπώνουν, το καθένα με τον τρόπο του, τρεις στιγμές του ναζιστικού φαινομένου: την άνοδο, την εποχή που είχε κατακτήσει το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης και, τέλος, την πτώση.
Το Βερολίνο της δεκαετίας του 1930 έχει δώσει τροφή σε πολλά λογοτεχνικά έργα. Εξέχουσα θέση, ανάμεσά τους, έχει το έργο του Κρίστοφερ Ίσεργουντ. Ο, γεννημένος το 1904, άγγλος συγγραφέας έζησε στο Βερολίνο από το 1929 μέχρι το 1933. Καρπός των εμπειριών του από εκείνα τα χρόνια ήταν το κλασικό Αντίο Βερολίνο, καθώς και το Ο κύριος Νόρις αλλάζει τρένα.
Στο Αντίο Βερολίνο, στο οποίο στηρίχτηκε και το πολυβραβευμένο μιούζικαλ Καμπαρέ (1972), συναντούσαμε τον αξέχαστο χαρακτήρα της μποέμ Σάλι Μπόουλς (που στην ταινία απέδιδε η Λάιζα Μινέλι). Στο Ο κύριος Νόρις αλλάζει τρένα συναντάμε άλλον έναν ιδιόμορφο χαρακτήρα, τον κύριο Νόρις, καθώς τον ανακαλύπτουμε μέσα από τα μάτια του νεαρού άγγλου καθηγητή Ουίλιαμ Μπράντσο (alter ego του Ίσεργουντ).
Ο κύριος Νόρις είναι ένας χαρακτήρας γεμάτος αντιφάσεις και (συνήθως δυσάρεστες) εκπλήξεις, γεμάτος σκοτεινές γωνιές και παγίδες, μια ζωντανή κινούμενη άμμος. Ένας άνθρωπος που μπορεί να είναι τα πάντα: από κομμουνιστής ρήτορας μέχρι πράκτορας της αστυνομίας, από χοντροκομμένος τρακαδόρος μέχρι εστέτ ευγενής. Και εστέτ κομμουνιστής: «Aκόμα κι ως μικρό παιδί μού ήταν αδύνατο να ανεχτώ την αδικία. Είναι τόσο ανόητη και αντιαισθητική».
 
Τα δυνατά όπλα του βιβλίου
 
Και στο βάθος, η γερμανική κοινωνία την εποχή που άρχιζε να σπάει το αυγό του φιδιού. Η δημοκρατία της Βαϊμάρης, οι πρώτες αποκαλύψεις για τα σχέδια των ναζί για τους Εβραίους, το Βερολίνο που «ήταν σε κατάσταση εμφυλίου πολέμου», μια πόλη με «αποικίες από παραπήγματα και καλύβες» όπου οι νέοι άντρες ξυπνούν για «άλλη μια άδεια μέρα χωρίς δουλειά», στην ατμόσφαιρα τραγούδια που μιλούν για κάποιον άλλο κόσμο («βρες μια γλυκιά μικρή αγαπημένη, συμβούλευαν, και ξέχνα την ύφεση, αγνόησε τους ανέργους»), η εμφάνιση των ναζί «με τις καινούργιες στολές τους, που δεν ήταν πλέον απαγορευμένες», οι απεργίες και η αναμονή για το στρατιωτικό νόμο («το Βερολίνο έμοιαζε βαθιά αδιάφορο»), η Ύφεση και οι διαρκείς εκλογές, οι ψευδαισθήσεις ότι οι ναζί «είναι τελειωμένοι· σε έξι μήνες δεν θά ’χει απομείνει στον Χίτλερ ούτε ένα τάγμα εφόδου», αλλά και οι προειδοποιήσεις πως οι εκλογικές ήττες για τους ναζί ήταν απλώς προσωρινές και πως βρίσκονταν ακόμα στην αρχή… Μαζί με τους χαρακτήρες, η ατμόσφαιρα εκείνου του Βερολίνου, έτσι όπως σκιαγραφείται στο φόντο της πλοκής από το εξαιρετικό στιλ του Ίσεργουντ, είναι πράγματι τα δυνατά όπλα του βιβλίου.
Το Ο κύριος Νόρις αλλάζει τρένα είχε κυκλοφορήσει και παλιότερα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αστάρτη, σε μετάφραση Μ. Μάντζιου.
 
Επιχείρηση «Ανθρωποειδές»
 
Σε άλλο κλίμα κινείται το HHhH του Λοράν Μπινέ. HHhH, Himmlers Hirn heist Heydrich, «Το μυαλό του Χίμλερ ονομάζεται Χάιντριχ».
Ράινχαρντ Χάιντριχ: το νούμερο 2 των SS, το δεξί χέρι του Χίμλερ, ο «δήμιος», ο «χασάπης της Πράγας», το «ξανθό κτήνος», ο επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών των ναζί, ο κυβερνήτης του Προτεκτοράτου της Βοημίας-Μοραβίας (Τσεχίας), ο «βασικός αυτουργός» της Τελικής Λύσης («όποια πέτρα κι αν σηκώσεις από κάτω βρίσκεις τον Χάιντριχ, σε ό,τι αφορά την πολιτική του Γ’ Ράιχ, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για τις πιο τρομακτικές όψεις της»). Αυτόν τον άνθρωπο, λοιπόν, όταν ζει στην Πράγα ως διοικητής του προτεκτοράτου, η τσεχική αντίσταση παίρνει την απόφαση να τον εκτελέσει. Με αιχμή του δόρατος τους Γιαν Κούμπις και Γιόζεφ Γκάμπτσικ (κομάντος εκπαιδευμένους στη Βρετανία, οι οποίοι θα κάνουν το χτύπημα), οργανώνεται η επίθεση για τις 27 Μαΐου του 1942. Στην επίθεση, ο Χάιντριχ τραυματίζεται βαριά και, παρά τους προσωπικούς του γιατρούς, που ο Χίτλερ τού στέλνει από το Βερολίνο, πεθαίνει λίγες μέρες μετά από σηψαιμία.
Την ιστορία αυτής της επιχείρησης («Επιχείρησης Ανθρωποειδές», όπως την είχαν βαφτίσει) αποφασίζει να ερευνήσει ο Λοράν Μπινέ. Το (βραβευμένο με το Βραβείο Γκονκούρ πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα) HHhHείναι η ιστορία και η κατάληξη αυτής της έρευνας: η πορεία του Χάιντριχ, τα έργα και οι ημέρες του, η θητεία του στην Πράγα, οι αιτίες και ο σχεδιασμός της επίθεσης, η υλοποίησή της, το τέλος του Χάιντριχ, η μοίρα της ομάδας των αντιστασιακών, τα ασύλληπτα αντίποινα.
 
Μια ιδιότυπη «εξομολογητική» συνομιλία
 
Το ενδιαφέρον, όμως, στο συγκεκριμένο βιβλίο είναι ο τρόπος που ο συγγραφέας αποτυπώνει την ίδια την πορεία της έρευνας και της συγγραφής. Οι δυσκολίες να αποτυπωθεί η ιστορική αλήθεια σε ένα τέτοιου είδους βιβλίο, τα όρια της επινόησης που επιτρέπονται (π.χ. στους εκ των πραγμάτων επινοημένους διαλόγους), οι αμφιβολίες και οι προβληματισμοί του συγγραφέα, οι απογοητεύσεις του, η αναζήτηση στοιχείων της μικροϊστορίας, αλλά και η προσωπική ζωή του συγγραφέα και πώς επηρεάζεται από τη διαδικασία της έρευνας – όλα καταγράφονται στις σελίδες του βιβλίου, κάνοντας τον αναγνώστη συνένοχο σε όλη αυτή τη διαδικασία, κατά κανόνα με τρόπο που συμβάλλει πραγματικά δημιουργικά στην εξέλιξη της αφήγησης (ιδιαίτερα τα κομμάτια που αφορούν τους προβληματισμούς για την ίδια την έρευνα και τη συγγραφή), καμιά φορά όμως με τρόπο που μοιάζει εμβόλιμος και κάνει την αφήγηση να «σκαλώνει» (π.χ. ορισμένα μέρη που αφορούν στοιχεία της προσωπικής ζωής του συγγραφέα).
Έτσι, ο Μπινέ, υπονομεύοντας τις συνήθεις συμβάσεις του ιστορικού μυθιστορήματος και μπαίνοντας σε μια ιδιότυπη «εξομολογητική» συνομιλία με τους αναγνώστες, δίνει ένα πολύ καλογραμμένο μυθιστόρημα που συνδυάζει πολλά στοιχεία και διαβάζεται με το ίδιο ενδιαφέρον και απόλαυση μέχρι την τελευταία σελίδα.
  
Σε μια ταραγμένη εποχή θανάτου
 
Με το Χωρίς τέλος ολοκληρώνεται η τριλογία του Μανές Σπέρμπερ Δάκρυ στον ωκεανό, για την οποία έχουμε γράψει και παλιότερα. Στους προηγούμενους δύο τόμους παρακολουθήσαμε τον πρωταγωνιστή, τον Ντόινο Φάμπερ, στέλεχος του γερμανικού Κ.Κ., να συγκρούεται με το κόμμα την εποχή των σταλινικών εκκαθαρίσεων, κατόπιν να αυτοεξορίζεται στο Παρίσι, να ζει τον απόηχο της Ισπανικής Επανάστασης και των Δικών της Μόσχας, καθώς και τα προεόρτια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, να στρατεύεται στη Λεγεώνα των Ξένων για να πολεμήσει τους ναζί και τελικά να απειλείται με σύλληψη μετά τη συνθηκολόγηση της Γαλλίας.
Στο Χωρίς τέλος, συναντάμε τον Φάμπερ στη Γαλλία, απ’ όπου φεύγει για την Ιταλία, περνάει στην κατεχόμενη Γιουγκοσλαβία, για να καταλήξει μετά από διάφορες περιπέτειες ξανά στο, ελεύθερο πια, Παρίσι. Παρακολουθούμε, έτσι, στιγμές της αντίστασης κατά των ναζί κατακτητών αλλά και των συνεργατών τους, και συναντάμε αντιστασιακούς, προδότες, συνεργάτες, φοβισμένους ανθρώπους που προσπαθούν να μείνουν «ουδέτεροι» («κάθε άνθρωπος έρχεται μία τουλάχιστον φορά στη ζωή του αντιμέτωπος με τη δειλία του»)… Σε μια ταραγμένη εποχή θανάτου, βλέπουμε τη θλίψη των τελεσίδικων αποχαιρετισμών, νιώθουμε την αβεβαιότητα για το ποιος φίλος έχει μείνει ακόμα ζωντανός ή έχει πεθάνει («μου μίλησε για διάφορες εκδοχές του θανάτου μου») και τον πόνο της απώλειας («χίλιοι θάνατοι δεν μπορούν να μειώσουν τη σημασία ενός και μόνο θανάτου»), ζούμε το τέλος της βεβαιότητας («ένα πράγμα είναι βέβαιο: πως ο πλούτος των βεβαιοτήτων μου έχει χαθεί»). Είναι μια εποχή που οι άνθρωποι «δεν είχαν πια να χάσουν τίποτε άλλο εκτός από μια ζωή γυμνή».
 
Πολιτικά διλήμματα - υπαρξιακά ερωτήματα
 
Προφανώς το επίκεντρο του Σπέρμπερ δεν είναι ο ναζισμός. Η αρχή της κατάρρευσης και τελικά η ήττα των ναζί λειτουργεί ως φόντο για να μπορέσει ο συγγραφέας να επικεντρωθεί στα θέματα που τον απασχολούν σε όλη του τη δουλειά. Ο Σπέρμπερ γράφει το βιβλίο αυτό το 1950 και το 1951, όταν πλέον γι’ αυτόν έχει κλείσει οριστικά ένας μεγάλος κύκλος έντονης πολιτικής στράτευσης στην κομμουνιστική Αριστερά και βγαίνει από αυτόν με τελεσίδικα και συμπαγή συμπεράσματα: ο «σταλινικός κομμουνισμός» είναι ένας ολοκληρωτισμός εξίσου επικίνδυνος με το ναζισμό και πρέπει να πολεμηθεί με κάθε τρόπο. Άλλωστε, ο Σπέρμπερ έχει ήδη αρχίσει να πρωτοστατεί, μαζί με τον φίλο του Άρθουρ Κέστλερ, σε μια αντισταλινική εκστρατεία που παίρνει όλο και περισσότερο τη μορφή του καθαρού αντικομμουνισμού.
Ωστόσο, πίσω από τα πολιτικά διλήμματα που βρίσκονται στο πρώτο επίπεδο, τα ερωτήματα που απασχολούν τον Σπέρμπερ είναι πολύ βαθύτερα, μάλλον υπαρξιακά. Σε αυτόν τον τρίτο τόμο της τριλογίας, οι πρωταγωνιστές μπορεί σε ένα βαθμό να εξακολουθούν να βασανίζονται από διλήμματα «εν θερμώ», την ώρα που συντελούνται τα γεγονότα που αλλάζουν τον κόσμο χωρίς να τους δίνουν την πολυτέλεια του χρόνου και της εκ των υστέρων θεώρησης, αλλά σιγά-σιγά τα πράγματα μοιάζουν να ξεκαθαρίζουν, οι αμφιταλαντεύσεις να τελειώνουν, οι αποφάσεις να έχουν πλέον παρθεί, οι επιλογές να έχουν γίνει.
 
Μια πίστη χωρίς πυξίδα
 
Ο Σπέρμπερ επικεντρώνεται κι εδώ στην ψυχολογία αλλά και στις ιδεολογικές αναζητήσεις των πρωταγωνιστών του, αποτυπώνοντας με αυτόν τον τρόπο την τραγικότητά των στιγμών που ζούσαν και των επιλογών που έκαναν, ενίοτε χωρίς να έχουν εναλλακτικές. Από τη μια η θλίψη, η απογοήτευση, η «ιστορική κόπωση», όπως θα έλεγε ένας άλλος συγγραφέας, από την άλλη η εθελοτυφλία και η επιμονή στις αυταπάτες, και κάπου στο βάθος η επίμονη πίστη σε μια δικαιότερη κοινωνία, μια πίστη όμως που μοιάζει να έχει μείνει χωρίς πυξίδα καθώς καταρρέουν οι βεβαιότητες και σβήνουν οι πολικοί αστέρες. Πάνω σε αυτόν τον καμβά, ο Σπέρμπερ χτίζει πάλι ένα μυθιστόρημα με έντονο το στοιχείο του ιδεολογικού προβληματισμού, ειδικά όσον αφορά τα δραματικά διλήμματα που είχαν μπροστά τους οι κομμουνιστές της εποχής (ατομικές ή συλλογικές επιλογές, κομματική γραμμή ή προσωπικοί αξιακοί και ιδεολογικοπολιτικοί κώδικες, τυφλή πίστη και ανακουφιστική βεβαιότητα ή αμφισβήτηση και αναζήτηση που μπορούσε όμως να οδηγήσει στην πλήρη ανατροπή κάθε σημείου αναφοράς).
Παιδί πλούσιας εβραϊκής οικογένειας, ο Μανές Σπέρμπερ γεννήθηκε το 1905 και εντάχθηκε νέος, το 1927, στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας, αλλά το 1937 αποχωρεί, αντιτιθέμενος στις σταλινικές εκκαθαρίσεις, και αρχίζει τη μεγάλη του σύγκρουση με το σταλινισμό και, τελικά, με την κομμουνιστική Αριστερά. Για τον Σπέρμπερ, η «εποχή της υπακοής» στο Κόμμα έχει τελειώσει και, θέτοντας το ερώτημα «υπάρχει καμιά αλήθεια που να μην μπορεί να την αντέξει ένας επαναστάτης;», οδηγεί τον αντισταλινισμό του στα άκρα και κάνει το άλμα, ταυτίζοντας συνολικά κάθε κομμουνιστική επιλογή με το σταλινισμό.
Κάποιες αδυναμίες των τριών βιβλίων της τριλογίας του Σπέρμπερ (π.χ. στην οικονομία τους) δεν μειώνουν το γεγονός πως, πέρα από τις όποιες συμφωνίες ή διαφωνίες του σημερινού αναγνώστη, αποτελεί μια πολύ σημαντική αποτύπωση μιας περιόδου που, ειδικά για τους κομμουνιστές που την έζησαν, υπήρξε από τη μια ηρωική και από την άλλη τραγική.