«Δάσκαλε, μάθαινε!
Δάσκαλε,
μάθαινε!
Μην λες πολύ συχνά, πως έχεις
δίκιο, δάσκαλε!
Άσε τον μαθητή σου να το
νιώσει!
Όλη την ώρα την αλήθεια μην
την καταπονείς:
Δεν το
αντέχει.
Να ακούς όταν
μιλάς!»
(Μπρεχτ)
Αυτή η σημαντικότατη σχέση δασκάλου μαθητή, έμελλε να περάσει από πολλές δοκιμασίες. Στο παρελθόν ο δάσκαλος θεωρείτο αυθεντία, ο μαθητής tabula rasa, δηλ. άγραφο χαρτί που έπρεπε να το γεμίσει ως παθητικός δέκτης, με τη γνώση που του προσφερόταν. Oι εκπαιδευτικοί αγνοούσαν την πρότερη γνώση ενός παιδιού που είχε μέχρι να πάει σχολείο. Το σχολείο συνέχιζε την πρακτική της οικογένειας που βασιζόταν στην ηθικο-χριστιανική διαμόρφωση του χαρακτήρα και στην παιδαγωγική λογική της εποχής, σύμφωνα με την οποία η αυστηρότητα και η σωματική τιμωρία ήταν οι μόνοι τρόποι να μάθει κανείς γράμματα.
Χαρακτηριστικά μας το περιγράφει ο Νίκος Καζαντζάκης στη μυθιστορηματική του αυτογραφία με τίτλο «Αναφορά στον Γκρέκο»:
«Ήμουν σαν ένα μικρό καταστολισμένο σφαγάρι κι ένιωθα μέσα μου περφάνια και φόβο· μα το χέρι μου ήταν σφηνωμένο βαθιά μέσα στη φούχτα του πατέρα μου κι αντρειευούμουν..
O πατέρας μου έσκυψε, άγγιξε τα μαλλιά μου, με χάδεψε· τινάχτηκα· ποτέ δε θυμόμουν να μ’ έχει χαδέψει· σήκωσα τα μάτια και τον κοίταξα τρομαγμένος. Είδε πως τρόμαξα, τράβηξε πίσω το χέρι του:
— Εδώ θα μάθεις γράμματα, είπε, να γίνεις άνθρωπος· κάμε το σταυρό σου.
O δάσκαλος πρόβαλε στο κατώφλι· κρατούσε μια μακριά βίτσα και μου φάνηκε άγριος, με μεγάλα δόντια, και κάρφωσα τα μάτια μου στην κορφή του κεφαλιού του να δω αν έχει κέρατα· μα δεν είδα, γιατί φορούσε καπέλο.
— Ετούτος είναι ο γιος μου, του ’πε ο πατέρας μου.
Ξέμπλεξε το χέρι μου από τη φούχτα του και με παρέδωκε στο δάσκαλο.
— Το κρέας δικό σου, του ’πε, τα κόκαλα δικά μου· μην τον λυπάσαι, δέρνε τον, κάμε τον άνθρωπο.
— Έγνοια σου, καπετάν Μιχάλη· έχω εδώ το εργαλείο που κάνει τους ανθρώπους, είπε ο δάσκαλος κι έδειξε τη βίτσα.
(…) Και τα μάτια μας τέσσερα· αταξίες δε θέλει, μήτε γέλια, μήτε φωνές στο διάλειμμα· και σταυρό τα χέρια. Και στο δρόμο, όταν δούμε παπά, να του φιλούμε το χέρι. «Τα μάτια σας τέσσερα, κακομοίρηδες, γιατί αλλιώς, κοιτάχτε εδώ!», είπε και μας έδειξε το βούρδουλα. «Δε λέω λόγια, θα δείτε έργα!» Κι αλήθεια είδαμε· όταν κάναμε καμιά αταξία ή όταν δεν ήταν στα κέφια του, μας ξεκούμπωνε, μας κατέβαζε τα πανταλονάκια και μας έδερνε κατάσαρκα με το βούρδουλα· κι όταν βαριόταν να ξεκουμπώσει, μας έδινε βουρδουλιές στ' αυτιά, ωσότου έβγαινε αίμα.»
Και ο Γεώργιος Βιζυηνός στο διήγημα «Διατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα» περιγράφει τη βάναυση συμπεριφορά του δασκάλου προς τον μαθητή:
«Πες πως το λεν μηλέα!», εκραύγαζεν έξαλλος ο ισχνός και χλωμός νεανίσκος, κρατών με από του ωτίου και δεικνύων το δένδρον. Μπα, π’ ανάθεμά τον! εσκεπτόμην εγώ ηγανακτισμένος, πώς ημπορεί αυτό ποτέ, να γίνη η μηλιά μηλέα! Αυτό είναι το ίδιο δένδρο που έχουμεν εις τον κήπο μας, κάμνει τα αυτά άνθη, τα αυτά φύλλα, τους αυτούς καρπούς, δεν ημπορεί παρά να είναι και αυτό μηλιά, όπως η εδική μας. Το ξεύρω από μιας αρχής, με το έμαθεν η μητέρα μου. Το λέγει όλος ο κόσμος! Εγώ ποίον να πιστεύσω περισσότερον, την μητέρα μου και τους χωριανούς μου ή αυτόν τον ξένον που ήλθε να μας αλλάξη τα ονόματά μας! Όχι, δάσκαλε, δεν το ξέρεις! απεκρινόμην οσάκις με ηρώτα, αυτό ν’ μηλιά! «Μπα; Έτσι θες εσύ, χαϊβάνι; Τώρα να σε δείξω εγώ πώς το λεν». Και -αυτού σε τρώγει, αυτού σε πονεί- μου έδωκεν ο αθεόφοβος τεσσαράκοντα παρά μίαν, οξύτατα κραυγάζων εν τω μεταξύ να ειπώ, ότι η μηλιά δεν είναι μηλιά, αλλά μηλέα!».
Ο Ιωάννης Κονδυλάκης στη νουβέλα «Ο Πατούχας» περιγράφει σε κάποιο σημείο τα βασανιστήρια του κακομοίρη του Μανώλη που τον πήρε με το ζόρι ο πατέρας του στο σχολείο, αλλά εκείνος δεν τά ‘παιρνε τα γράμματα γιατί ήθελε να παραμείνει βοσκός.
« (…) ήτο αδύνατον να μάθει γράμματα. Τα είχε πάρει από φόβον. Έπειτα ο τρόμος, τον οποίον του ενέπνευσεν ο δάσκαλος, του έφερε τοιαύτην ταραχήν, ώστε παρέλυεν η μνήμη και γλώσσα του. Δια να συνηθίσει να μη λέγει το Α άφλα, έφαγε αμέτρητα χαστούκια· άμα δ' εμάνθανεν έν των γραμμάτων του αλφαβήτου, ελησμόνει το προηγούμενον και άμα ήρχετο πλησίον του ο δάσκαλος, τα ελησμόνει όλα ή έλεγεν άλλ' αντ' άλλων.. Ο φόβος που του ενέπνευσε ο δάσκαλος, του ενέπνευσε γενική ανθρωποφοβία.
Ο δάσκαλος που ήταν ένας καλόγερος «εις μάτην εξήντλησεν εναντίον του όλας τας δευτερευούσας τιμωρίας και έσπασεν εις την ράχην του δεκάδας ράβδων, εδοκίμασε και τον περιβόητον φάλαγγα* ο πατήρ του είχεν ορκισθεί «να τον κάμει άνθρωπον»· δεν ήθελε να μείνει το παιδί του, όπως αυτός, ξύλον απελέκητον και την επιούσαν* τον οδήγησε δια της βίας εις το σχολείον, κλαίοντα και ικετεύοντα, και έδωκε προς τον διδάσκαλον την φοβεράν παραγγελίαν: «Μόνο τα κόκαλα γερά, δάσκαλε». Ο δάσκαλος ηκολούθησεν ευσυνειδήτως την πατρικήν εντολήν».
Και κάπως έτσι το σχολείο του παρελθόντος αποτελούσε ένα κολαστήριο, κι αποτελεί μια μακρινή δυσάρεστη, αλλά αποδεκτή κατάσταση για όσους την έζησαν, αφού αυτό όριζε η παιδαγωγική αντίληψη της εποχής. Ακολούθησαν και ακολουθούν αλλαγές, με σκοπό όλο το εκπαιδευτικό σύστημα να φτάσει σε μια εκσυγχρονισμένη μορφή. Αλλά πάντα θα υπάρχουν συγκρουόμενες απόψεις για το ιδεατό σχολείο.
Κι όσο για αυτά που παγιώθηκαν, τα περιγράφει εύστοχα ο Αργύρης Μαρνέρος, στα παρακάτω ποιήματα:
«Κάποια μέρα σε μια σχολική γιορτή
Οι μαθητές ντύθηκαν παπαγάλοι
Και έλεγαν το μάθημα χωρίς χάνουν λέξη
Και όλοι βαθμολογήθηκαν με άριστα.
Και από τότε δεν ήταν μόνο σχολική γιορτή
Αλλά επίσημο πλέον σύστημα παιδείας»
(Συστήματα Παιδείας)
«Μου μίλησαν
Πιο Πολύ για Αβραάμ
Παρά για Σωκράτη
Πιο πολύ για Χριστό
Παρά για Διόνυσο…»
(απόσπ. Σχολικά Θρανία)
«Το σχολείο θα έπρεπε να είναι ιδιαιτέρως στραμμένο στα κοινά. Στο σχολείο θα έπρεπε να αναλύεται σε βάθος κάθε τι που αφορά τους οικονομικούς, τους κοινωνικούς και τους πολιτικούς μηχανισμούς. Θα έπρεπε να υπάρχουν μαθήματα πραγματικής ανατομίας της σύγχρονης κοινωνίας», σημειώνει ο Κορνήλιος Καστοριάδης στο έργο του "Υστερόγραφο Στην Ασημαντότητα: Είμαστε Υπεύθυνοι Για Την Ιστορία Μας".
Κι αυτό είναι το ζητούμενο, η διαμόρφωση κριτικής σκέψης των μαθητών, κι όχι η παπαγαλία. Και τούτο συμβαίνει, γιατί τα εκπαιδευτικά συστήματα έχουν εγκλωβίσει το ανθρώπινο υποκείμενο στη λογική του να πάρει ένα χαρτί και να ακολουθήσει τις ανάγκες της αγοράς. Σε διαφορετική περίπτωση με κάποια επιλογή της αρεσκείας του θα βρεθεί σε αδιέξοδο.
Να αναφερθούμε βέβαια και στον κλάδο των εκπαιδευτικών με την ταλαιπωρία που τους χαρακτηρίζει, είτε με την οδύσσεια της περιπλάνησής τους είτε με τη ματαίωση που χαρακτηρίζει πια τη σκέψη τους ότι ο πολυπόθητος διορισμός είναι ένα όνειρο που απομακρύνεται. Κι αυτό γιατί όλοι οι εκπαιδευτικοί έχουμε καταλήξει αριθμοί σε δύο πίνακες, στον ένα αυτοί που έχουν προϋπηρεσία (οι οποίοι πάντα έχουν την ελπίδα πρόσληψης) στον άλλον αυτοί που δεν έχουν. Θα ήταν ευχής έργο να υπάρχει ένα ποσοστό πρόσληψης και από τους δύο πίνακες, να υπάρχει προσμέτρηση κι άλλων κριτηρίων πέρα από την προϋπηρεσία, όπως, μεταπτυχιακά, επιμορφώσεις, εντοπιότητα, ανεργία και άλλα κοινωνικά κριτήρια. Κάτι που ευχόμαστε να πάψει να είναι ουτοπία. Γιατί διαφορετικά, θα συνεχίσεις να αναρωτιέσαι πού πήγαν οι κόποι σου, όπως ο Κώστας Τσάκωνας στην ταινία «Μάθε παιδί μου γράμματα».
Κι ενώ έως τώρα έχουμε θίξει την αρνητική πλευρά του εκπαιδευτικού συστήματος, δίνοντας έμφαση στις παιδαγωγικές αντιλήψεις της παλιότερης εποχής, ωστόσο οφείλουμε να αναφερθούμε σε φωτεινά παραδείγματα, σε ριζοσπάστες παιδαγωγούς που οραματίστηκαν ένα σχολείο διαφορετικό.
Ξεκινώντας από τον Κομένιο τον 17ο αιώνα. Ιερωμένος και δάσκαλος, ο οποίος ζήτησε από την εποχή του ένα σχολείο για όλα τα παιδιά ανεξάρτητα από την καταγωγή και την κοινωνική τους τάξη, αν ήταν πλούσια ή φτωχά, αγόρια ή κορίτσια, έξυπνα ή λιγότερο προικισμένα. Έλεγε πως «το παιδί είναι ένα κειμήλιο πιο πολύτιμο κι από το χρυσό. Καθώς όμως είναι και πιο εύθραυστο απ το γυαλί μπορεί να συμβεί ζημιά ανεπανόρθωτη».
Τον 18ο αιώνα, στο έργο του Ζακ Ρουσό με τίτλο «Αιμίλιος ή Περί αγωγής» αποτυπώνονται οι παιδαγωγικές απόψεις του φιλοσόφου στη βασική πεποίθησή του, ότι ο άνθρωπος στη φύση είναι ελεύθερος, ενώ το κοινωνικό σύστημα τον περιορίζει. Ο Αιμίλιος μεγαλώνει στη φύση με τον παιδαγωγό του, μακριά από ιδρύματα και κλειστές αίθουσες διδασκαλίας, χωρίς την καταπίεση των δασκάλων που επιβάλλουν ποινές. Στη φύση μαθαίνει επειδή θέλει να εξερευνήσει ελεύθερα και αποκτά εκείνες τις ικανότητες για την ανάγκη της επιβίωσης και τη βελτίωση της ζωής του. Στο τέλος της εφηβείας, ώριμος πια ενσωματώνεται στο κοινωνικό σύστημα, έτοιμος να αντιμετωπίσει τις καταστάσεις της κοινωνικής ζωής. Η Επιστροφή στη Φύση «παραμένει σταθερά επίκαιρη κυρίως για τον δυτικό-ευρωπαϊκό πολιτισμό, αλλά και παγκόσμια, αφού έστρεψε το ενδιαφέρον σε έναν ζωντανό και αυθόρμητο τρόπο μάθησης μέσα από την εμπειρία και τη μελέτη της φύσης, ως αντίβαρο στην εκπαίδευση αποκλειστικά μέσα από βιβλία και ως ερέθισμα για ένα καλύτερο σχολείο».
Το 19ο αιώνα ο Πεσταλότσι ευαισθητοποιημένος από τα οράματα της Γαλλικής επανάστασης, οραματίστηκε ένα σχολείο με κοινωνική δικαιοσύνη . Στήριξε τις κατώτερες τάξεις πιστεύοντας πως η ανύψωσή τους θα ‘ρθει μέσα από τη μόρφωση που εξευγενίζει τον άνθρωπο. Μια μόρφωση συνυφασμένη με την αρμονία στη φύση και στη ψυχή, τον ρυθμό στην άσκηση του σώματος, την ευαισθησία απέναντι στο ωραίο, την εργασία των χεριών.
Ο μεγάλος φιλόσοφος και λογοτέχνης Τολστόι ίδρυσε ένα σχολείο βασισμένο στις αξίες της αγάπης της ισότητας και της ελευθερίας. «Το σχολείο του έγινε γνωστό και έξω από τη χώρα του. Εκπαιδευτικοί από άλλα μέρη κατέφθαναν για να παρακολουθήσουν το σύστημά του και να παίρνουν ιδέες για να βελτιώσουν δικά τους σχολεία». Συζητήσεις, περίπατοι, γιορτές, μουσική, ιχνογραφία και η μεγάλη δασκάλα, η Φύση σε ένα μάθημα για ελεύθερη ζωή. Αν και η εξουσία δυσαρεστήθηκε και σφράγισε το σχολείο του, εκείνος το ίδρυσε ξανά από την αρχή δυο φορές, στον αγαπημένο του τόπο. Σήμερα, στο κτήμα Τολστόι στη Γιάσναγια Πολιάνα, λειτουργεί ένα από τα μεγαλύτερα μουσεία της Ρωσίας, όπου συχνά αναβιώνεται το πνεύμα του παλιού σχολείου με δραστηριότητες απευθυνόμενες στα παιδιά κάθε πολιτισμού.
Η Μαρία Μοντεσσόρι, η μεγάλη γιατρός που έγινε παιδαγωγός, από την εμπειρία της στην ψυχιατρική κατάλαβε πως δεν αρκούν μόνο οι ιατρικές πρακτικές στη βελτίωση της υγείας των παιδιών, αλλά χρειαζόταν ακόμα κάτι. Η έμφαση στη δημιουργία ενός οργανωμένου περιβάλλοντος για δημιουργικές δραστηριότητες. Ίδρυσε λοιπόν το Σπίτι του Παιδιού το 1907. Ήταν αυτή που πρωτοδιαμόρφωσε το περιβάλλον στα μέτρα του παιδιού, που υιοθετούν όλα τα νηπιαγωγεία σήμερα, Και για την καλύτερη πνευματική άσκηση των μαθητών έδωσε έμφαση στην εκπαιδευτική αξιοποίηση των υλικών, ακόμα κι αυτών που θεωρούνταν άχρηστα. Ήταν η γυναίκα παιδαγωγός που απέδειξε ότι τα παιδιά με ψυχικές διαταραχές και ιδιαίτερες εκπαιδευτικές ανάγκες μπορούν να μάθουν, ακολουθώντας ο εκπαιδευτικός τον δικό τους ρυθμό.
Έτσι και ο Ι. Κονδυλάκης στο βιβλίο του με τίτλο «Όταν ήμουν δάσκαλος» αντανακλά αυτό το πνεύμα του σεβασμού προς το παιδί.
«Τα μαθήματα ήρχισαν με μίαν προσλαλιάν προς τους μαθητάς, εις την οποίαν είπα τα εξής περίπου:
‘Δεν είμαι από τους δασκάλους τους οποίους εγνωρίσατε μέχρι τούδε. Θέλω να γίνω φίλος σας και όχι τύραννος, να σας φανώ ωφέλιμος και όχι να σας κάμω δειλούς και ταπεινούς· να με σέβεσθε και να με αγαπάτε και όχι να με τρέμετε.. Έως χθες ήμουν και εγώ μαθητής και δεν επιθυμώ να με μισήσετε, όπως εμίσησα εγώ μερικούς από τους δασκάλους μου. Δεν θ' απαιτώ να μαθαίνετε μεγάλα πράγματα, τα οποία να μη σας αφήνουν καιρόν να παίζετε, ως απαιτεί η ηλικία σας. Αλλά τα ολίγα αυτά εννοώ να τα μαθαίνετε καλά. Φρονώ ότι με το γλυκύ θα κάμωμεν καλύτερα την εργασίαν μας, ενώ οι άλλοι δασκάλοι νομίζουν απαραίτητον το ξύλον και τας ύβρεις. Οι μαθηταί μου ήκουσαν τους λόγους μου με έκπληξιν, ήτις επί τέλους μετεβλήθη εις ακτινοβόλημα χαράς.
— Λοιπόν είσθε σύμφωνοι; τους ηρώτησα.
— Σύμφωνοι, απήντησαν.
Και ετήρησαν την υπόσχεσίν των, όπως ετήρησα και εγώ την ιδικήν μου».
Κλείνοντας το οδοιπορικό στον χρόνο, αναφέρουμε μερικά από τα βασικά δικαιώματα του παιδιού σύμφωνα με τη Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Παιδιού
Άρθρο 28 και 29:Κάθε παιδί έχει δικαίωμα στην εκπαίδευση.
Άρθρο 31: Κάθε παιδί έχει δικαίωμα στο παιχνίδι.
Άρθρο 19:Κάθε παιδί πρέπει να προστατεύεται από τη βία και την κακοποίηση.
Άρθρο 14: Κάθε παιδί έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της σκέψης, της της ελευθερίας συνείδησης και της ελευθερίας των θρησκευτικών πεποιθήσεων.
Αυτούς τους λογισμούς, λοιπόν, μας πυροδότησε το πρώτο χτύπημα του κουδουνιού στα σχολεία, Όμως δεν είναι μόνο αυτό. Είναι κι εκείνα τα πολύτιμα κομμάτια των προσωπικών μας αναμνήσεων, το παιχνίδι με τους συμμαθητές, οι ζαβολιές που κάναμε στους δασκάλους, το άρωμα του ξυσμένου μολυβιού και των καινούργιών βιβλίων που ξεφυλλίζαμε, η βαρεμάρα την ώρα του μαθήματος κάποιες φορές, τα θρανία που σκαλίζαμε πάνω τους τα ονόματά μας και τις φιλίες και τις αγάπες που νομίζαμε ότι θα κρατήσουν για πάντα. Τα όνειρά μας. Ένας κόσμος που μας περίμενε.
ΑΛΛΟΤΕ διαβάζαμε τα μαθήματα μας, κάναμε την προσευχή μας
και λέγαμε πως δυό και δυό κάνουνε τέσσερα.
Τώρα, δυό λουλούδια και δυό αχτίνες δεν κάνουνε τέσσερα – κάνουνε
την ψυχή μας.
Κι ένα τριαντάφυλλο και μια πεταλούδα δεν κάνουν δυό – κάνουν ένα
Θεό.
Κι ένας Θεός κάνει όλα.
Λοιπόν, η ψυχή μας μαζί με την ψυχή του Θεού πόσα κάνει;
Ο δάσκαλος δεν ξέρει.
Εμείς το ξέρουμε πως κάνει: ένα.
Το διαβάσαμε σήμερα στο ανοιχτό βιβλίο του ήλιου, σήμερα που
ξεχάσαμε όλα τα βιβλία.
(Γ. Ρίτσος)
-----------------------------------------
Πηγές: Το παιδί ανάμεσα στους αιώνες και τους πολιτισμούς (2004). Unesco.
Κείμενα:
Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο.
Γεώργιος Βιζυηνός, Διατί ἡ μηλιὰ δὲν ἔγινε μηλέα.
Ιωάννης Κονδυλάκης, Ο Πατούχας.
Ιωάννης Κονδυλάκης, Όταν ήμουν δάσκαλος.
Αργύρης Μαρνέρος, Συστήματα Παιδείας, Σχολικά Θρανία, Καθαριότητα.
Μπέρτολτ Μπρεχτ, Δάσκαλε, μάθαινε!
Κορνήλιος Καστοριάδης, Υστερόγραφο Στην Ασημαντότητα: Είμαστε Υπεύθυνοι Για Την Ιστορία Μας.
Γιάννης Ρίτσος, Όνειρο καλοκαιρινού μεσημεριού.
Τραγούδια εκπομπής:
Pink Floyd – The Wall
Βασίλης Παπακωνσταντίνου – Σφεντόνα
Sex Pistols - Schools are prisons
Marianne Faithfull - Working Class Hero
Λουκιανός Κηλαηδόνης - Eπαγγελματικός Προσανατολισμός
Black Sabbath – Children of the grave
White Lion – When the children cry
Nick Cave – O’ Children
Τρύπες – Τα κανονικά παιδιά
Τα παιδιά που χάθηκαν - Χάρης και Πάνος Κατσιμίχας
Παύλος Σιδηρόπουλος – Κάποτε θα ‘ρθουν
Φωτό: ταινία Dead Poets Society
ΑΚΟΥΣΤΕ ΤΗΝ ΕΚΠΟΜΠΗ πατώντας Ε Δ Ω
