«Τώρα ψεύδομαι.» Αναρωτιέμαι αν έχει ασχοληθεί κανείς με την ανάλυση του διάσημου «παράδοξου του ψεύτη» στην περίπτωση που τούτη η φράση εκφέρεται την Πρωταπριλιά. Όσον αφορά τη γενική εκφορά της φράσης, το παράδοξο συνίσταται στο ότι αν ο Α λέει αλήθεια ότι ψεύδεται, τότε δεν ψεύδεται διότι λέει την αλήθεια, και αν ψεύδεται ότι ψεύδεται, τότε πάλι δεν ψεύδεται διότι το ότι ψεύδεται ότι ψεύδεται σημαίνει απλούστατα ότι δεν ψεύδεται. Αν όμως ο Α διατυπώνει αυτή τη φράση την Πρωταπριλιά, τότε το παράδοξο αίρεται: Αφού είναι Πρωταπριλιά, τότε ψεύδεται ούτως ή άλλως, και δεν έχει σημασία ότι λέει αλήθεια ότι ψεύδεται, διότι κι αυτό ψέμα είναι αφού είναι Πρωταπριλιά. Κι ούτε αναιρείται το ψέμα του απ’ το ψέμα περί ψέματος, διότι όλα την Πρωταπριλιά είναι ψέματα.
Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε πως για τον πολύ κόσμο οι πολιτικοί των «παραδοσιακών» κομμάτων ζουν σε μια «διαρκή Πρωταπριλιά». Όπως με τον «ψεύτη» του «παράδοξου του ψεύτη» όταν μιλάει την Πρωταπριλιά, ακόμα και αν παραδέχονται ότι ψεύδονται, ούτε αναιρείται το αρχικό τους ψέμα αλλά ούτε και γίνεται αποδεκτή η όψιμη ειλικρίνειά τους, μια και εκείνη κρίνεται πως έχει ανειλικρινές κίνητρο.
Κατά τη θεωρητική προσέγγιση του πολιτικού λόγου όμως, τούτος ο τελευταίος δεν εξαντλεί τη σχέση του με την αλήθεια στο δίπολο αληθές/ψευδές. Η περιπλοκότητα των διαπλοκών του λόγου με την εξουσία επιβάλλει εννοιολογήσεις που μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε πολλές περιπτώσεις όπου ό,τι λέγεται, χωρίς να είναι απολύτως αληθές, ούτε και είναι «ακριβώς» ψέμα.
Η έννοια της ιδεολογίας μπορούμε να πούμε πως αναφέρεται σε αυτή την τεράστια σφαίρα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, όπου ο λόγος, όχι μόνο των πολιτικών αλλά και της καθημερινότητάς μας σε όλες της τις πτυχές, από τον παιδαγωγικό λόγο του εκπαιδευτικού συστήματος μέχρι τον δημόσιο λόγο των ΜΜΕ, από τον λόγο της θρησκείας μέχρι ακόμη και τον λόγο της επιστήμης, ορίζει τον τρόπο σκέψης μας και καθοδηγεί αναλόγως τις πράξεις μας, χωρίς να είναι πάντοτε αληθής αλλά χωρίς να πρόκειται απλώς για κάποια ψέματα. Ας πούμε πως η σχέση της ιδεολογίας με την πραγματικότητα είναι ανάλογη με τη σχέση της μυθοπλασίας με την «πραγματικότητα» που εκείνη κατασκευάζει.
Όπως για ένα μυθιστόρημα δεν θα πούμε ότι είναι ψευδής αλλά ούτε και αληθής η αναπαράσταση του κόσμου που κατασκευάζει, έτσι και η αναπαράσταση που συγκροτεί η ιδεολογία δεν είναι ούτε αληθής αλλά ούτε και ψευδής απεικόνιση της πραγματικότητας που ζούμε, εφ’ όσον σε μεγάλο βαθμό την κατασκευάζει. Δηλαδή, ακριβέστερα, κατασκευάζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την κοινωνική πραγματικότητα, που ποτέ δεν μπορεί να είναι απολύτως αληθής ούτως ή άλλως, εφ’ όσον εξαρτάται πάντοτε από τη συγκεκριμένη υποκειμενική σκοπιά που υιοθετεί κάποιος απέναντί της. Ούτε όμως πρόκειται για ψέμα. Η ιδεολογία είναι αναπαράσταση του πραγματικού κοινωνικού κόσμου από μια ορισμένη υποκειμενική σκοπιά. Έτσι, την πραγματικότητα των κοινωνικών ανισοτήτων, για παράδειγμα, οι θιασώτες της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας τη βιώνουν ως την αναπόφευκτη συνέπεια του ότι κάποιοι είναι πιο ικανοί ή έστω πιο τυχεροί από κάποιους άλλους, ενώ οι μαρξιστές την ίδια αυτή πραγματικότητα τη βλέπουν ως ταξική ανισότητα που είναι εγγενής στο καπιταλιστικό σύστημα.
Αλλά ούτε και αυτό που καλείται προπαγάνδα είναι σκέτο ψεύδος. Προπαγάνδα είναι μια συστηματική και βίαιη παραποίηση της αλήθειας, που δεν περιορίζεται όμως στην απλή ψευδή ειδησεογραφία («fake news»). Η ερμηνεία του Συντάγματος βάσει της οποίας η πλειοψηφία του Συμβουλίου της Επικρατείας έκρινε αντισυνταγματικά τα «νέα θρησκευτικά» στα σχολεία δεν ήταν σκέτο ψέμα. Υπάρχουν στο Σύνταγμα τα όσα αναφέρονταν στην απόφαση. Ήταν όμως συστηματική και βίαιη –άρα προπαγανδιστική- παραποίηση των ίδιων των εννοιών που θεμελιώνουν το Σύνταγμα: των εννοιών της ισονομίας και της ελευθερίας όλων των πολιτών.
*Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε στο ένθετο ΙΔΕΟΓΡΑΜΜΑΤΑ που κυκλοφορεί με την εφημερίδα «Νέα Σελίδα», 1/04/2018
