Εκείνο που θα μπορούσε να συμβεί όμως, χωρίς να τρέφουμε την αυταπάτη ότι θα πατήσουμε ένα κουμπί και ξαφνικά θα βρεθεί στα πόδια μας ακέραια η αρχιτεκτονική του Παρισιού, είναι η αξιοποίηση κάθε σπιθαμής στην αχανή μας πόλη που μπορεί να γίνει καλύτερη. Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως των Προσφυγικών της Αλεξάνδρας, δεν έχουμε απλά να κάνουμε με μια γωνίτσα γης κρυμμένης πίσω απ’ τις επταώροφες πολυκατοικίες, που μπορεί να γίνει καλύτερη, αλλά για ένα ορατό συγκρότημα σε κάθε Αθηναίο που, σε συνδυασμό με άλλες γειτονικές παρεμβάσεις, με τη διαμόρφωση πράσινου χώρου στο γήπεδο του Παναθηναϊκού και την υπογειοποίηση της Λεωφόρου, θα μπορούσε να δημιουργήσει μια ζώνη αναχαίτισης στην άκρατη τσιμεντοποίηση των προηγούμενων δεκαετιών, σε σημείο που θα προσέγγιζε τους πρόποδες του Λυκαβηττού.
Από τον κίνδυνο κατεδάφισης, στην ελπίδα που υπονομεύεται
Η κουβέντα που άνοιγε πάντα για τα Προσφυγικά περιστρεφόταν γύρω από την κατεδάφισή τους και την «αξιοποίηση» του χώρου στο πνεύμα της εποχής που είχε ορίζοντα την Ολυμπιάδα κι ένα φτυάρι από άκρη σ’ άκρη στην πόλη να σκάβει στα αναρίθμητα εργοτάξια. Αντιμετωπίζονταν σταθερά ως φιλέτο και ως ακόμα ένα οικόπεδο όπου μπορούσαν να μπουν τα θεμέλια για επιπλέον πολυκατοικίες και «επενδύσεις», που στην καλύτερη περίπτωση τα σχέδια που θα τις συνόδευαν θα επέτρεπαν να διατηρηθεί μόλις ένα δείγμα από το συγκρότημα των οκτώ κτηρίων, ήτοι τα δύο που είχαν αναγνωριστεί ως διατηρητέα το 2003 απ’ το υπουργείο Πολιτισμού.
Για να αναγνωριστούν ως τοπόσημο, απ’ το οποίο δεν πρέπει ν’ απαλλαγεί η Αθήνα, αλλά να βρει τρόπο να το αναδείξει, χρειάστηκε μια μακρά διαδρομή αγώνων. Η πρώτη πραγματική νίκη σφραγίστηκε στις 3 Φεβρουαρίου 2009 με την αναγνώριση του συνόλου των κτηρίων ως διατηρητέων. Νίκη που είχε στην πραγματικότητα την υπογραφή όχι του υπουργείου Πολιτισμού, αλλά της Άννυς Βρυχέα, ιστορικής αγωνίστριας για την αρχιτεκτονική κοινότητα, των κατοίκων τους, συλλογικοτήτων, δημοτικών παρατάξεων και κομμάτων της Αριστεράς, καθηγητών και φοιτητών.
Η σημερινή παρατεινόμενη αδράνεια της Περιφέρειας, που άφησε αναξιοποίητο έναν χειροπιαστό σχεδιασμό για την άμεση βελτίωση της εικόνας στα Προσφυγικά από την προηγούμενη περιφερειακή Αρχή, και οι επεμβάσεις εκκένωσης με την εκδίωξη ανθρώπων που είχαν δώσει καινούργια ζωή σε εγκαταλελειμμένα κτήρια ξυπνούν πάλι την ανησυχία. Εύλογα, ειδικά απ’ τη στιγμή που το Real Estate χτυπά την πόρτα σε όλο και περισσότερα διαμερίσματα ανά την Αθήνα.
Να πώς θα μπορούσε να είναι η πόλη
Για την ιστορία των Προσφυγικών και τη σημασία τους στη σημερινή καθημερινότητα της πόλης απευθυνθήκαμε στον Σταύρο Σταυρίδη, καθηγητή στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ. Έναν άνθρωπο που πονάει πολύ την υπόθεση και ασχολείται ανελλιπώς από το 2000.
«Το βασικότερο είναι ότι πρόκειται για ένα συγκρότημα με ενιαίο χαρακτήρα, που αντιστοιχεί σε ένα αντιπαράδειγμα στην ουσία στην ανάπτυξη της Αθήνας. Αν η ανάπτυξη της Αθήνας είναι αυτό που βλέπουμε στις γύρω γειτονιές, με τη λογική της αντιπαροχής και της μέγιστης εκμετάλλευσης των οικοπέδων με τους συντελεστές τους υψηλούς που υπάρχουν και την κάλυψη που υπάρχει, η περίπτωση των Προσφυγικών της Αλεξάνδρας, εξαιτίας των συνθηκών κάτω υπό τις οποίες σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν, δημιουργεί ένα τελείως άλλο περιβάλλον κατοίκησης: χαμηλά κτήρια, άφθονος υπαίθριος χώρος μεταξύ τους και όλα τα διαμερίσματα, παρότι μικρά, είναι διαμπερή, με εξαιρετικό ηλιασμό και αερισμό. Επομένως να πώς θα μπορούσε να είναι η πόλη αν δεν είχε επικρατήσει η σκληρή λογική της αγοράς και της μέγιστης εκμετάλλευσης.
Επιπλέον, εξαιτίας του ότι αποτελούν ένα αντιπαράδειγμα στην ανάπλαση της Αθήνας, έχουν και μια τεράστια αρχιτεκτονική και πολεοδομική αξία, είναι ένα από τα πρώτα παραδείγματα μοντερνιστικής αρχιτεκτονικής σε μαζική κλίμακα. Αντιγράφουν πολύ σημαντικά μοντέλα που αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη την αντίστοιχη περίοδο, δηλαδή στον Μεσοπόλεμο, το Μπάουχαους κυρίως, επομένως το συγκρότημα αυτό έχει και μια αξία ιστορική όσον αφορά την ιστορία της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας παγκοσμίως. Και βεβαίως εξίσου σημαντικό είναι ότι εκεί διαδραματίστηκαν εξαιρετικά σημαντικά γεγονότα που αφορούν την ιστορία της Αθήνας, από τις μάχες που έγιναν με τους αποχωρούντες Γερμανούς κατά την απελευθέρωσή της μέχρι, βεβαίως, τα ίχνη του Εμφυλίου που ακολούθησε. Ήταν ένα από τα προπύργια, στην ουσία, του ΕΑΜ ΕΛΑΣ και μάλιστα είναι από τις πρώτες περιοχές που απελευθερώθηκαν κατά την αποχώρηση των Γερμανών».
Η έλευση του ΣΥΡΙΖΑ και το σχέδιο για μια διαφορετική ανάπλαση
Με την ανάληψη της κυβέρνησης από τον ΣΥΡΙΖΑ, τέθηκε ο στόχος για τη διάσωση, αποκατάσταση και επανάχρηση των Προσφυγικών, με χρήσεις κατοικίας για τους διαμένοντες ιδιοκτήτες, κοινωνικής κατοικίας για ευάλωτες ομάδες, ξενώνα συνοδών ασθενών του Νοσοκομείου "Άγιος Σάββας" και Μουσείου Προσφυγικής Μνήμης.
Ειδικότερα προβλεπόταν:
* Να αποκατασταθούν οι όψεις και τα δώματα των οκτώ κτισμάτων με έργα στήριξης στους προβόλους των μπαλκονιών, ξήλωμα και αντικατάσταση των σοβάδων, αποκατάσταση της επιφάνειας στις ταράτσες.
* Να αποκατασταθούν οι φθορές στους κοινόχρηστους χώρους.
* Να γίνουν, όπου απαιτείται, στατικές επεμβάσεις στην τοιχοποιία.
* Να ανακαινισθούν πλήρως τα 177 διαμερίσματα που είχαν περάσει στην κυριότητα της Περιφέρειας Αττικής και να υποστηριχθούν μέσω επιδότησης οι ιδιοκτήτες στους οποίους ανήκουν τα υπόλοιπα 51, για να προβούν κι εκείνοι σε εργασίες που θα βελτιώνουν περαιτέρω τα δικά τους οικήματα.
Για να φτάσουμε σε αυτό το σημείο στις αρχές του 2019 χρειάστηκαν μια σειρά από αποφασιστικές και δεμένες μεταξύ τους παρεμβάσεις.
Με πρωτοβουλία και συντονισμό των ενεργειών από τον τότε υπ. Επικρατείας Αλέκο Φλαμπουράρη προχώρησαν πρώτα οι απαραίτητες διοικητικές πράξεις ώστε να παραχωρηθεί το συγκρότημα στις 9 Αυγούστου 2016 από την ΕΤΑΔ Α.Ε. στην Περιφέρεια Αττικής με διοίκηση της Παράταξης Δύναμη Ζωής και περιφερειάρχη τη Ρένα Δούρου.
Στη συνέχεια, η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ συνέστησε με τον Ν. 4539/2018 (18/05/2018) την Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε., φορέα με σκοπό τον συντονισμό του σχεδιασμού, τον προγραμματισμό και την υλοποίηση αναπλάσεων εντός των ορίων του Δήμου Αθηναίων, ιδίως, μεταξύ άλλων, των Προσφυγικών της Λ. Αλεξάνδρας. Εποπτεύοντες υπουργοί ήταν ο Αλέκος Φλαμπουράρης (Επικρατείας), ο Χρήστος Σπίρτζης (Υποδομών/Μεταφορών) και πρόεδρος-διευθύνων σύμβουλος ο Νίκος Μπελαβίλας.
Η Ανάπλαση Αθήνας με χρηματοδότηση των μελετών από τα ΕΛ.ΠΕ. συντόνισε τις ενέργειες για την εκπόνηση του συνόλου των οριστικών μελετών και μελετών εφαρμογής (αρχιτεκτονικές, στατικές, ηλεκτρομηχανολογικές), των τευχών δημοπράτησης, όπως και τις ενέργειες για την έκδοση των απαιτούμενων εγκρίσεων, οι οποίες έχουν δοθεί από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟΑ και την Υπηρεσία Δόμησης του Δήμου Αθηναίων. Σε αντίθεση με ό,τι συνηθίζεται, ο Νίκος Μπελαβίλας και η επιστημονική ομάδα της Ανάπλασης Αθήνας Α.Ε. κατάφερε σε χρόνο ρεκόρ (λιγότερο από 9 μήνες) να εκδοθεί η οικοδομική άδεια (4.7.2019) και να παραδώσει ωριμότητα εγκρίσεων για την έναρξη υλοποίησης του έργου.
Ταυτόχρονα η Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε. εξασφάλισε μέσω του ΠΔΕ και με πρωτοβουλία των εποπτευόντων υπουργών Αλ. Φλαμπουράρη και Χρ. Σπίρτζη τον αρχικό προϋπολογισμό 10.000.000 ευρώ, τα οποία έχουν ήδη διατεθεί γι’ αυτό τον σκοπό.
Στις 19.7.2019 η Ανάπλαση παρέδωσε τη δωρεά των μελετών στη διοίκηση της Περιφέρειας Αττικής, στις 25.7.2019 το Περιφερειακό Συμβούλιο έκανε κατ’ αρχάς δεκτή την αποδοχή της δωρεάς και τον 09/2019, με διοίκηση Πατούλη πλέον, έγινε η οριστική η αποδοχή της.
Εκτοτε όμως, δεν κινείται τίποτα σχετικά με τη διάσωση και επανάχρηση των Προσφυγικών της Αλεξάνδρας.
Η ζωή σήμερα στην αυτοοργανωμένη κοινότητα
Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η καθημερινότητα όπως έχει διαμορφωθεί στο κομμάτι που βρίσκονται οι καταλήψεις. Μετά την έντονη παραβατικότητα που κυριάρχησε την πρώτη δεκαετία του 2000, ακολούθησαν πρωτοβουλίες εκτοπισμού της από πρωτοβουλία αναρχικών και στέγαση ανθρώπων που είχαν ανάγκη. Σήμερα ζουν εκεί τουλάχιστον τριάντα διαφορετικές εθνικότητες, Έλληνες που έχασαν τα σπίτια τους, χρήστες και κομμάτια της κοινωνίας που αναγκάζονταν να ζουν στο περιθώριο, μας λέει ο Νίκος Πηλός, φωτορεπόρτερ που έχει καταγράψει μαζί με τη Νατάσσα Μπλάτσιου σε ντοκιμαντέρ τη ζωή σήμερα στα Προσφυγικά.
«Θα σου δώσω ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα: ένας μουσουλμάνος απ’ τη Μπουρκίνα Φάσο μένει στο ίδιο διαμέρισμα με τρεις χριστιανές από το Κονγκό οι οποίες πίνουν καπνίζουν, δεν φοράνε καφίγια και καμιά φορά φέρνουν και τους φίλους τους στο σπίτι. Αυτό που δεν έχουν καταφέρει οι προοδευτικές ευρωπαϊκές κοινωνίες, να εντάξουν αυτούς τους ανθρώπους, να εξαλείψουν τα κοινωνικά μίση και τις αντιθέσεις, γίνεται σ’ αυτή την κοινότητα χωρίς καμία κρατική επιδότηση».
Στην εικόνα αυτή προστίθενται ο φούρνος, η κοινωνική κουζίνα δύο φορές την εβδομάδα, η ψυχιατρική υποστήριξη σε ανθρώπους που υπέστησαν βασανιστήρια και φυλετικές διακρίσεις, τα μαθήματα στα παιδιά, τα μαθήματα στους μεγάλους για ελληνικά και αγγλικά.
«Υπάρχει επίσης ένα καφενείο γυναικών, όπου όλες οι γυναίκες των προσφυγικών κάθε εβδομάδα μαζεύονται και συζητούν ακριβώς τα κοινωνικά τους προβλήματα και τα οικογενειακά τους».
Εκτός από την ισότητα την αμεσοδημοκρατική με τη λειτουργία μέσω συνελεύσεων, υπάρχει όμως και η ισότητα της στέγης. «Όλα αυτά τα διαμερίσματα είναι ίδια τετραγωνικά, δύο δωμάτια, κουζίνα, μπάνιο. Οπότε, εκτός απ’ την αμεσοδημοκρατία, υπάρχει και η δημοκρατία του χώρου. Δεν έχει κάποιος 100 τετραγωνικά και κάποιος 2».
«Τα απαξιώνουν με σκοπό να εξελιχθούν σενάρια real estate»
Ολοι οι συντελεστές της προσπάθειας να αναγεννηθούν τα Προσφυγικά εκφράζουν σήμερα την έντονη ανησυχία τους και διαβλέπουν στον ορίζοντα την επαναφορά σχεδίων που ανήκαν στο παρελθόν.
Μιλώντας στην ΑΥΓΗ η Ρένα Δούρου κάνει λόγο για αδιαφορία και απραξία της διοίκησης Πατούλη από την πρώτη στιγμή, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα ότι το ταμείο σήμερα της Περιφέρειας είναι μείον. «Η νυν διοίκηση ούτε τη δημοπράτηση του έργου έχει προγραμματίσει ούτε νοιάζεται για τη χρηματοδότησή του. Γι’ αυτό και δεν ολοκλήρωσε τη διαδικασία ένταξης στο πρόγραμμα “Φιλόδημος” (σ.σ.: πρόκειται για πρόγραμμα δανειοδότησης των ΟΤΑ από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, χρηματοδότηση που δεν τους επιβαρύνει, καθώς καλύπτεται από πόρους του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων του υπουργείου Εσωτερικών). Ούτε το έχει εντάξει στο Ταμείο Ανάκαμψης, παρά τη σχετική απόφαση της Οικονομικής Επιτροπής πριν από... επτά μήνες.
Για προσφυγή σε ίδιους πόρους δεν γίνεται κουβέντα, γιατί η διοίκηση Πατούλη έχει τινάξει τα οικονομικά της Περιφέρειας στον αέρα, όπως έχουμε καταδείξει με τον συστηματικό έλεγχο που ασκούμε στην Περιφερειακή Αρχή. Ήδη λείπουν για την κάλυψη συμβάσεων έργων και προγραμμάτων πάνω από 135 εκατομμύρια ευρώ και μιλάμε για υπολογισμούς έως τα τέλη του φετινού Ιουνίου».
Οπως τονίζει η αντιπολίτευση δεν έμεινε με σταυρωμένα τα χέρια, καταθέτοντας από τον Δεκέμβριο του 2019 στο Περιφερειακό Συμβούλιο διαδοχικές ερωτήσεις και επερωτήσεις, χωρίς όμως να υπάρχει στην πραγματικότητα αντίκρισμα, με τη διοίκηση Πατούλη «να επιχειρεί με δελτία Τύπου ή με αόριστες, μη απαντήσεις στο Περιφερειακό Συμβούλιο, να κουκουλώσει την πραγματικότητα, ότι επί τρία ολόκληρα χρόνια δεν έχει κάνει τίποτε για τα Προσφυγικά».
Τα εκατομμύρια που δόθηκαν αγνοούνται
«Με την κυβερνητική αλλαγή του 2019 η διοίκηση της Ανάπλασης Αθήνας Α.Ε. παρέδωσε το πακέτο έτοιμο προς δημοπράτηση με τον προϋπολογισμό του στη διοίκηση Πατούλη και Μπακογιάννη, καθώς ο Δήμος Αθηναίων ανέλαβε την Ανάπλαση. Το έργο από τότε εγκαταλείφθηκε, τα 12 εκατ. ευρώ που είχαν δεσμευθεί αγνοούνται. Επανήλθαμε στο προηγούμενο καθεστώς» σημειώνει στην ΑΥΓΗ απ’ την πλευρά του ο Νίκος Μπελαβίλας, επικεφαλής του οργανισμού Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε., που δημιουργήθηκε για τον συντονισμό των αναπλάσεων, αλλά σήμερα έχει περάσει κι αυτός σε αδράνεια από την περιφερειακή Αρχή.
Για τον καθηγητή του ΕΜΠ η κυβέρνηση αφήνει σήμερα τα κτήρια να ρημάξουν, με σκοπό να γίνουν μία ενοχλητική ερειπωμένη νησίδα προβλημάτων για τους Αθηναίους και απώτερη ενδεχομένως επιδίωξη την εκτροπή του έργου προς τον ιδιωτικό τομέα. «Αντί να γίνουν οι μνημειακές πολυκατοικίες του Μεσοπολέμου κοινωνική στέγη, ξενώνας συνοδών των ασθενών του “Αγίου Σάββα” με τους δικαιούχους κατοίκους να παραμένουν στα επισκευασμένα σπίτια τους, θα δούμε σενάρια real estate να εξελίσσονται».
«Η δεξιά “διάδοχη” κατάσταση στην κυβέρνηση, στην Περιφέρεια και στον δήμο έδειξε για άλλη μια φορά την αποστροφή της σε κάθε αξιοποίηση δημόσιου χώρου και πράσινου, προς όφελος των πολιτών, αλλά και στην ανάδειξη κάθε νεοκλασικής παράδοσης και διατήρησης της ιστορικής μνήμης. Ελπίζω να μην έχουν επανέλθει τα “σχέδια καταστροφής” του ιστορικού αυτού χώρου», ήταν το σχόλιο που μας κατέθεσε ο τ. υπουργός Αλ. Φλαμπουράρης.
Το θέμα ήρθε και στη Βουλή στις 20 Ιανουαρίου 2021 από 49 βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. με εισηγητή τον Κώστα Ζαχαριάδη. Ο Άδωνις Γεωργιάδης απάντησε ότι «εκφεύγει των αρμοδιοτήτων του», η Λίνα Μενδώνη ότι δεν εκκρεμεί εκ μέρους της κάποια έγκριση προς σχετική μελέτη και ο Στέλιος Πέτσας ότι υπήρχε δυνατότητα για υποβολή χρηματοδότησης στο πλαίσιο του προγράμματος «Αντώνης Τρίτσης» με πρόσκληση για «Αστική Αναζωογόνηση» και πως περίμενε στοιχεία για τις καθυστερήσεις από την Περιφέρεια ώστε να επανέλθει. Σημειώνεται ότι στις 3 Μαρτίου του 2022 την απορία του για την καθυστέρηση του έργου είχε εκφράσει ακόμη κι ο Κώστας Μπακογιάννης. «Έχουμε κάνει τα πάντα, με συνεχείς κρούσεις στον περιφερειάρχη Αττικής, αλλά και συνολικά στον μηχανισμό της Περιφέρειας. Δεν υπάρχει κανένας λόγος που δεν έχει ξεκινήσει το έργο εδώ κι ενάμιση χρόνο» είχε αναφέρει κατά τη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Αθηναίων για την έγκριση των συμβάσεων της Διπλής Ανάπλασης.
Τέλος, απευθυνθήκαμε κι εμείς στη διοίκηση Πατούλη, η οποία, παρά την αρχική ευγενική ανταπόκριση, δεν απέστειλε απαντήσεις στα ερωτήματά μας.
«Τα Προσφυγικά συνεχίζουν να επιτελούν το λειτούργημά τους»
Οπως και να έχει, η ζωή συνεχίζεται. Κατά τη διάρκεια των κινητοποιήσεων για την υπεράσπιση της κοινότητας των προσφυγικών, πίσω απ’ τους διαδηλωτές έβλεπες αναμμένα φώτα, ανθρώπους που έπλεναν πιάτα ή άπλωναν ρούχα. Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Όπως λέει ο Ν. Πηλός, «αν δεν υπήρχαν αυτοί οι άνθρωποι, τα κτήρια θα είχαν καταρρεύσει. Όλα τα σπίτια που καταλαμβάνουν τα ανακατασκευάζουν με δικά τους έξοδα, χωρίς να πειράζουν τα εξωτερικά και βασικά τους αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά. Τα επισκευάζουν. Στην πραγματικότητα αυτοί διατηρούν τη μνήμη. Κι επίσης θα πρέπει κανείς να σκεφτεί όταν μιλάει για τα Προσφυγικά τον ρόλο τους. Είναι αξιοσημείωτο ότι από το 1932 μέχρι το 2002 τα κτήρια αυτά κάνουν το ίδιο λειτούργημα, φιλοξενώντας φτωχούς, κατατρεγμένους, πρόσφυγες».
Στον αντίποδα υπάρχει και η δυσαρέσκεια κάποιων απ’ τους μόνιμους κατοίκους, μιλώντας για συμπεριφορές πιο επιθετικές. Η πραγματικότητα όμως δεν περιορίζεται ποτέ σ’ ένα χρώμα. Ούτε στο άσπρο, ούτε στο μαύρο.
