Συνήθως οι περισσότεροι αντιλαμβάνονται το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 ως τομή στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας. Εκ πρώτης όψεως, φαίνεται το πραξικόπημα να αποτελεί τομή. Η βίαιη κατάλυση του κοινοβουλευτισμού και η επτάχρονη στρατιωτική δικτατορία διαφοροποιούν την περίοδο 1967-1974 τόσο απ’ ότι προηγήθηκε του πραξικοπήματος όσο και απ’ ό,τι ακολούθησε την πτώση της Δικτατορίας. Ωστόσο, ας το ξανασκεφτούμε, αποτέλεσε το πραξικόπημα την απαρχή σημαντικών αλλαγών στην Ελλάδα; Μήπως ήταν απλά μια δυσάρεστη «παρένθεση» στην πορεία εκσυγχρονισμού και εκδημοκρατισμού που είχε ξεκινήσει μεταπολεμικά;
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου ήταν ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός. Η κήρυξη κατάστασης πολιορκίας, η αναστολή των θεμελιωδών άρθρων του Συντάγματος και το κύμα καταστολής και των χιλιάδων συλλήψεων επέβαλαν μια νέα κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα στην Ελλάδα. Η απαγόρευση λειτουργίας όχι μόνο των πολιτικών κομμάτων αλλά και συλλόγων και σωματείων, η στέρηση του δικαιώματος του συνέρχεσθαι, η λογοκρισία, η απόλυση δημοσίων υπαλλήλων που θεωρούνταν «μη εθνικόφρονες», τα έκτακτα στρατοδικεία, τα βασανιστήρια αποτελούν μερικά μόνο τα μέτρα που ίσχυαν στη νέα «κανονικότητα» που επέβαλε το καθεστώς των συνταγματαρχών. Μέτρα που μας θυμίζουν επίσης πόσο άστοχη είναι η σύγκριση της Δικτατορίας με τις αυταρχικές πολιτικές των χρόνων του μνημονίου ή της σημερινής κυβέρνησης. Η Χούντα, ευτυχώς, τελείωσε το1974.
Εξώφυλλο του περιοδικού Πυρσός, 1967. Από το αρχείο των ΑΣΚΙ.
Το πραξικόπημα δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Πολλές εφημερίδες της εποχής, ειδικά του Κέντρου, έκαναν αναφορές σε φήμες για την εκδήλωση πραξικοπήματος. Το πραξικόπημα κυοφορήθηκε από το μετεμφυλιακό πλέγμα εξουσίας στην Ελλάδα: τον βασιλιά, τον στρατό, τη Δεξιά και την αμερικανική πρεσβεία. Ο «κίνδυνος» εκείνη την εποχή ήταν η Ένωση Κέντρου και η διαφαινόμενη ευρεία νίκη της στις εκλογές που ήταν προγραμματισμένες για τις 28 Μαΐου 1967. Όλες οι δυνάμεις που αποτελούσαν το μετεμφυλιακό πλέγμα εξουσίας συμφωνούσαν στον στόχο να αποτραπεί, με κάθε τρόπο, η νίκη της Ένωσης Κέντρου, γιατί θεωρούσαν ότι θα ήταν ο «προθάλαμος» για την άνοδο της Αριστεράς στην εξουσία. Στους κόλπους της Δεξιάς, η ιδέα μιας μορφής εκτροπής από την κοινοβουλευτική δημοκρατία συναντούσε την αποδοχή των ηγετικών στελεχών της παράταξης, του Κ. Καραμανλή συμπεριλαμβανομένου. Ο βασιλιάς και ο στρατός στρέφονταν σε πιο αυταρχικές λύσεις. Η μερίδα των αξιωματικών που έκανε το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου κινήθηκε για να προλάβει το πραξικόπημα που σχεδίαζε ο βασιλιάς. Ο ίδιος ο Γεώργιος Παπαδόπουλος δεν ήταν κάποιος άγνωστος αξιωματικός. Είχε συμμετάσχει στην επιτροπή που ετοίμασε το σχέδιο «Περικλής» ενόψει των εκλογών του 1961. Είχε πρωταγωνιστήσει στο υποτιθέμενο «σαμποτάζ του Έβρου» το 1965, αλλά βέβαια δεν είχε τιμωρηθεί. Επιπλέον, οι πραξικοπηματίες δεν χρειάστηκε να εκπονήσουν κάποιο σχέδιο για την κατάληψη της εξουσίας την 21η Απριλίου – ακολούθησαν τα παλαιότερα επιχειρησιακά σχέδια «Προμηθεύς» και «Ιέραξ ΙΙ». Συνεπώς, εάν σήμερα θεωρούμε την ιδέα της υπεράσπισης της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας αδιαπραγμάτευτη, κάτι τέτοιο δεν ίσχυε στους κόλπους του μετεμφυλιακού πλέγματος εξουσίας.
Από το αρχείο των ΑΣΚΙ.
Οι πραξικοπηματίες δεν χρειάστηκε να θεσπίσουν κάποιον ιδιαίτερο νόμο για να επιβάλουν την εξουσία τους, γιατί η πολιτική εξουσία προδικτατορικά είχε ήδη διολισθήσει προς τον αυταρχισμό. Δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα εξής: Μόλις μια μέρα πριν από το πραξικόπημα, ο βασιλιάς είχε υπογράψει διάταγμα, το οποίο έφερε τις υπογραφές των υπουργών της υπηρεσιακής κυβέρνησης του Π. Κανελλόπουλου, που προέβλεπε τη χρήση στρατιωτικών δυνάμεων για την καταστολή των διαδηλώσεων. Το δεύτερο παράδειγμα είναι η «κατάσταση πολιορκίας» που επέβαλαν στη χώρα οι πραξικοπηματίες την 21η Απριλίου. Ο σχετικός νόμος είχε αναθεωρηθεί το 1962 και μπορούσε πλέον να κηρυχθεί «κατάσταση πολιορκίας» όχι μόνο σε περίπτωση πολέμου αλλά και λόγω «σοβαράς διαταραχής ή εκδήλου απειλής της δημοσίας τάξεως και ασφαλείας της Χώρας εξ εσωτερικών κινδύνων».
Μετά την επιβολή της δικτατορίας, το καθεστώς άσκησε την εξουσία του χρησιμοποιώντας το νομοθετικό οπλοστάσιο των προηγουμένων δεκαετιών και τις πολιτικές που είχαν υιοθετήσει οι κυβερνήσεις κατά της Αριστεράς. Από αυτή τη σκοπιά, δεν υπάρχει κάποια τομή αλλά συνέχεια μεταξύ της προδικτατορικής περιόδου και της Δικτατορίας. Αυτή η συνέχεια αποτυπώνεται, μεταξύ άλλων, στη διατήρηση του νόμου 509 του 1947, στα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων, την αφαίρεση της ελληνικής ιθαγένειας από τους Έλληνες που δρούσαν «αντεθνικώς», τις υποχρεωτικές δηλώσεις νομιμοφροσύνης, τη διατήρηση της ποινής της διοικητικής εκτόπισης (εξορίας). Επιπλέον, στη διάρκεια της Δικτατορίας επανεμφανίστηκαν πολιτικές που είχαν ατονήσει (όπως η δημοσίευση στον Τύπο δηλώσεων μετανοίας), λειτούργησαν ξανά οι φυλακές της Γυάρου (οι οποίες είχαν οικοδομηθεί από τους πολιτικούς κρατούμενους στα χρόνια του Εμφυλίου) και ο αντικομουνισμός απέκτησε δεσπόζουσα θέση στην ιδεολογία του καθεστώτος.
Έργο του Leon Klayman, 1975. Πηγή: Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου.
Η ύπαρξη συνεχειών μεταξύ των πολιτικών που εφαρμόστηκαν προδικτατορικά και των πολιτικών της δικτατορίας μάς υποχρεώνει να σκεφτούμε το πραξικόπημα περισσότερο ως καμπή παρά ως τομή. Το πραξικόπημα και η Δικτατορία ήταν η αποκορύφωση των πολιτικών διακρίσεων και της ιδεολογίας της εθνικοφροσύνης που είχαν κυριαρχήσει στη μετεμφυλιακή Ελλάδα. Η σημαίνουσα διαφορά σε σχέση με την προδικτατορική περίοδο ήταν ότι η Δικτατορία στράφηκε εναντίον όχι μόνο της Αριστεράς αλλά όλων των δημοκρατικών δυνάμεων.
Η τομή στη σύγχρονη ελληνική ιστορία δεν είναι το 1967 αλλά το 1974. Μετά την πτώση της Χούντας και στη διάρκεια της Μεταπολίτευσης (με διαδοχικά ορόσημα το 1974 και το 1981) υιοθετήθηκαν σημαντικές και ριζικές αλλαγές που εδραίωσαν τη δημοκρατία στη χώρα, διεύρυναν και κατοχύρωσαν τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των πολιτών. Η Μεταπολίτευση, που με τόση ευκολία λοιδορείται εδώ και χρόνια, ήταν η μακρά ιστορική διαδικασία επαναθεμελίωσης της Ελλάδας ως μιας σύγχρονης, δημοκρατικής, ευρωπαϊκής χώρας. Εάν κάποιοι σήμερα διακηρύσσουν ότι η Ελλάδα πρέπει να απαλλαγεί από την «κουλτούρα της Μεταπολίτευσης», τότε στην πραγματικότητα στρέφονται ενάντια στη δημοκρατία, τις ελευθερίες και τα δικαιώματα που κατέκτησε, μετά από πολλές περιπέτειες, η ελληνική κοινωνία.
* ο Πολυμέρης Βόγλης είναι Αν. Καθηγητής Ιστορίας του Μεταπολεμικού Κόσμου στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
