Κατά πάσα πιθανότητα, η ερώτηση «πού πηγαίνει η Ευρώπη;» θα καταγραφεί ως η συχνότερα διατυπωμένη στον ευρωπαϊκό δημόσιο διάλογο των δύο πρώτων δεκαετιών του 21ου αιώνα. Η ερώτηση έχει τεθεί εκατοντάδες φορές, σε όλες τις επίσημες γλώσσες της Ε.Ε., αρκετά συχνά μάλιστα στα λατινικά: Quo Vadis Europa? Πιθανότατα, η χρήση της λατινικής εξυπηρετούσε σκοπούς πρόσδοσης έμφασης ή περαιτέρω υπογράμμισης της σοβαρότητας του μεγάλου διλήμματος που υποτίθεται ότι αντιμετώπιζε η Ευρώπη - γιατί, ας το παραδεχτούμε, οτιδήποτε ακούγεται πιο βαρυσήμαντο αν ειπωθεί σε άψογα λατινικά. Εν πάση περιπτώσει, η ουσία του ερωτήματος εντοπιζόταν στη διάχυτη αίσθηση ότι η Ευρώπη είχε έναν προορισμό, μια επιλογή κατεύθυνσης, ένα ιστορικό πεπρωμένο, το οποίο όφειλε να αναζητήσει και να εκπληρώσει ενωμένη.
Πλησιάζοντας στο συμβολικό ορόσημο του 2020, η ερώτηση μάλλον χρειάζεται να αναδιατυπωθεί. Ορθότερο θα ήταν να αναρωτηθούμε όχι πού πηγαίνει η Ευρώπη, καθώς δεν φαίνεται να πηγαίνει κάπου, αλλά μάλλον πού πήγε η Ευρώπη. Το σημερινό Zeitgeist χαρακτηρίζεται από απαισιοδοξία και παραίτηση. Μπορεί να μη λείπουν οι μεγαλοστομίες για ένα αυθύπαρκτο ευρωπαϊκό αντίβαρο στις υπάρχουσες και αναδυόμενες παγκόσμιες δυνάμεις του 21ου αιώνα -ο δημόσιος λόγος του Εμανουέλ Μακρόν είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα- ωστόσο πείθουν όλο και λιγότερους, ενώ με δυσκολία κρύβουν μια εικόνα γενικευμένης κόπωσης και παρακμής. Και όσο μεγαλώνει η ασυνέπεια ανάμεσα στα μεγάλα λόγια και την πραγματικότητα, κάθε φορά που μια πομπώδης διακήρυξη των Ευρωπαίων ηγετών πέφτει στο κενό, η απογοήτευση γίνεται όλο και πιο βαθιά.
Πολλοί θα πουν ότι αυτό οφείλεται στο ότι, στην πραγματικότητα, αυτό που λέμε «Ευρώπη» δεν είναι παρά ένα τεχνητό κατασκεύασμα. Οτι τα ευρωπαϊκά έθνη δεν μοιράζονται ούτε την ίδια γλώσσα ούτε την ίδια Ιστορία (εκτός ίσως από μια ιστορία μεταξύ τους πολέμων) ούτε τα ίδια συμφέροντα ούτε καν τις ίδιες αξίες. Σύμφωνοι, όλες (;) οι ευρωπαϊκές χώρες αποδέχονται ένα κοινό αξιακό πλαίσιο που ορίζεται από τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Γιατί, όμως, αυτό είναι διακριτικό γνώρισμα μιας ενιαίας ευρωπαϊκής κουλτούρας, από τη στιγμή που οι ίδιες αξίες αναγνωρίζονται από δεκάδες άλλες χώρες εκτός της ευρωπαϊκής ηπείρου; Με άλλα λόγια, η Ευρώπη δεν βρίσκεται σε αποσύνθεση, πολύ απλά γιατί δεν υπάρχει.
Πρόκειται για μια υπερβολικά απαισιόδοξη και μηδενιστική -σε βαθμό ισοπέδωσης- θεώρηση που ούτε την πραγματικότητα αντανακλά ούτε ιδιαίτερα χρήσιμη είναι, καθώς δεν προσφέρει μια διέξοδο από το ευρω-τέλμα, μια εναλλακτική πρόταση ή μια προοπτική για το μέλλον. Θα μπορούσε να συζητήσει κανείς, σε μάλλον θεωρητικό επίπεδο, εάν υπάρχει ευρωπαϊκός πολιτισμός και ποια τα διακριτικά του γνωρίσματα. Θα μπορούσε να συμφωνήσει ότι ακόμα και εάν υπάρχει, αυτό δεν συνεπάγεται αυτόματα ότι μπορεί να υπάρξει και ένας ευρωπαϊκός λαός που θα αποτελέσει τη νομιμοποιητική βάση μιας ευρωπαϊκής πολιτειακής οντότητας οιονεί ομοσπονδιακού τύπου. Ιδίως στις μέρες μας, όπου είναι φανερό ότι δεν υπάρχει μεταξύ των λαών και των κρατών της Ευρώπης συναίνεση για κάτι τέτοιο. Από εκεί, όμως, ώς το σημείο να ακυρώνεται συλλήβδην ένα εγχείρημα ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης επτά και πλέον δεκαετιών και να θεωρείται μάταιη κάθε προσπάθεια αναζήτησης νέων τρόπων για τη συνέχισή του τον 21ο αιώνα -εφόσον οι παλιοί προδήλως δεν επαρκούν πλέον- η απόσταση είναι τεράστια.
Αλλωστε, θα έλεγε κανείς ότι εάν, πράγματι, υπάρχει ευρωπαϊκή κουλτούρα, η περιοδική μελαγχολία και ο πεσιμισμός είναι σίγουρα ένα από τα χαρακτηριστικά της. Τον Μεσαίωνα, η Χριστιανοσύνη ανέμενε την Αποκάλυψη και το Τέλος των Ημερών. Το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, η απογοήτευση που ένιωθε μεγάλο μέρος της ευρωπαϊκής διανόησης -εν μέρει λόγω και των κοσμογονικών ανατροπών που έφεραν η βιομηχανική επανάσταση, η Γαλλική Επανάσταση και οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι- απέκτησε ονομασία: mal du siècle. Μετά τη βιομηχανοποιημένη ανθρωποσφαγή του Μεγάλου Πολέμου 1914-1918, η ιδέα ότι ο δυτικός (διάβαζε: ευρωπαϊκός) πολιτισμός είχε φτάσει στο τέλος του φαινόταν, λίγο-πολύ, προφανής. Αντιστρόφως, ακόμα ένα ευρωπαϊκό γεγονός, η πτώση του Τείχους του Βερολίνου, χαιρετίστηκε –κάπως αφελώς, είναι αλήθεια– ως το τέλος της Ιστορίας. Σήμερα, οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες και, κατ’ επέκταση, η ίδια η Ευρώπη αντιμετωπίζουν «κρίση ταυτότητας». Για μια ήπειρο που έχει έρθει τόσες φορές αντιμέτωπη με το ίδιο της το τέλος, η Ευρώπη δείχνει μια αξιοθαύμαστη ανθεκτικότητα και μια ικανότητα να επανεφευρίσκει τον εαυτό της. Το ίδιο καλείται να πράξει και τώρα και δεν υπάρχει κάποιος ιδιαίτερος λόγος που να πείθει ότι δεν θα το καταφέρει. Αυτό που χρειάζεται είναι να υπερκερασθεί η επίκτητη τάση του ευρωπαϊκού πολιτικού και διανοητικού κατεστημένου να κατασκευάσει την «Ευρώπη» ερήμην των λαών της, από πάνω προς τα κάτω και χωρίς επαφή με τα πραγματικά πολιτικά δεδομένα και κοινωνικά ζητούμενα της εποχής μας.
* Δικηγόρος, διδάκτωρ Νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτοχος LLM από το London School of Economics
