Όταν ο νεοφιλελευθερισμός έφτασε στο χείλος του γκρεμού το 2008, το θεωρητικό οπλοστάσιο της Αριστεράς ήταν δυστυχώς μισο-άδειο, ο προγραμματισμός υποτυπώδης. Το φάντασμα του Φρίντμαν ξαναγύρισε πιο επιθετικό. Σήμερα η κατάσταση είναι διαφορετική. Η υγειονομική και οικονομική κατάσταση εξαίρεσης μας θύμισε ποιες αξίες είναι σημαντικές και ποιοι θεσμοί πρέπει να οργανώσουν την κοινωνία, την οικονομία και την πολιτική μετά την κρίση: η ανθρώπινη ευαλωτότητα, τα δημόσια αγαθά και η κρατική δράση, η μείωση των ανισοτήτων και, τέλος, η αλληλεγγύη, η μέριμνα και η έγνοια για τον άλλο.
1. Ευαλωτότητα. Το μεγαλύτερο υπαρξιακό μάθημα της πανδημίας είναι η φυσική και οικονομική μας ευαλωτότητα, η τρωτότητα της βιολογικής ζωής και της οικονομικής επιβίωσης. Είμαστε όλοι ευάλωτοι, δεν είμαστε άτρωτοι, αθάνατοι. Για τριάντα χρόνια, με μια μικρή παρένθεση μεταξύ 2015 και 2019, μας σέρβιραν μια δίαιτα αχαλίνωτου ατομικισμού και καταναλωτισμού. Μας είπαν ξανά και ξανά πως είμαστε άνισοι, η φύση μας είναι να ανταγωνιζόμαστε, η κοινωνία είναι ένας «πόλεμος των πάντων κατά πάντων». Μας είπαν ότι μόνο η προσωπική επιτυχία έχει σημασία, ότι οι άλλοι είναι είτε εμπόδια είτε όργανα στα σχέδιά μας. Αλλά τώρα μάθαμε ότι ένας αόρατος μικροοργανισμός μπορεί να διαλύσει την υπερφίαλη εμπιστοσύνη, να καταποντίσει τον έωλο ναρκισσισμό. Η ρητορική της «ατομικής ευθύνης» επικεντρώνει την ενοχή στο άτομο που παρουσιάστηκε ως το κέντρο της κοινωνικής συμβίωσης. Η ατομική ευθύνη, αποτέλεσμα της ατομοκεντρικής άποψης για τη ζωή, απαλλάσσει την κυβέρνηση από την εξέταση της αδιαφορίας της – ακόμη και εχθρότητας επιφανών μελών της – προς τα κοινά αγαθά και το δημόσιο σύστημα υγείας.
2. Τα δημόσια αγαθά και το κράτος. Η προτεραιότητα του κοινωνικού και συλλογικού στοιχείου εμφανίστηκε παντού. Το σύστημα υγείας απαξιωμένο και υποχρηματοδοτούμενο από την κυβέρνηση κρατάει την κοινωνία όρθια. Οι Δεξιοί έλεγαν την προηγούμενη περίοδο στους γιατρούς, τους νοσοκόμους, τους άλλους επαγγελματίες υγείας να περιφρονήσουν το δημόσιο σύστημα, να μη στελεχώσουν τις πρωτοβάθμιες δομές, να μείνουν στα ιδιωτικά τους ιατρεία.
Ως κυβέρνηση δεν προχώρησαν στις προσλήψεις γιατρών παρ᾽ ότι υπάρχει το απαραίτητο κονδύλιο στον προϋπολογισμό. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, η Ελλάδα δαπανά 1.623 € κατά κεφαλή τον χρόνο για υγειονομική περίθαλψη, όταν ο μέσος όρος στην ΕΕ είναι 2.884 €. Τα νοικοκυριά πληρώνουν από το μειωμένο τους εισόδημα πάνω από το ένα τρίτο των εθνικών δαπανών για την υγεία, ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην ΕΕ. Η κυβέρνηση αδιαφόρησε για το εθνικό σύστημα υγείας, δεν αύξησε τις κλίνες ΜΕΘ, δεν εφάρμοσε και δεν εφαρμόζει συγκεκριμένους και αυστηρούς κανονισμούς και πρωτόκολλα για την προστασία του νοσηλευτικού προσωπικού, των χρηστών των ΜΜΜ, των εργαζόμενων σε εργοστάσια και γραφεία.
Οι δημόσιοι υπάλληλοι – μόνιμα στόχος επιθέσεων και υποτίμησης ως τεμπέληδες, χαρτογιακάδες, ανίκανοι – κρατήσανε τις βασικές υπηρεσίες επιβίωσης και καλύπτουν τις ανάγκες των πολιτών. Το κράτος είναι απαραίτητο στην κρίση και πρέπει να συνεχίσει την κεντρική του συμβολή στην ανόρθωση της κοινωνίας μετά το τέλος της.
3. Αλληλεγγύη. Η πανδημία μας θύμισε τη σημασία της. Η φυσική απόσταση που κρατάμε για να προφυλάξουμε τους άλλους και να προστατεύσουμε τους πιο ευάλωτους αποτελεί την καλύτερη έκφραση της κοινωνικής συνεργασίας και της έγνοιας για τον άλλο. Ο Μπόρις Τζόνσον τρόλαρε τα ιδεολογήματα της Θάτσερ λέγοντας ότι υπάρχει κοινωνία. Ο Μητσοτάκης αντίθετα έδωσε τα μικρότερα επιδόματα στην Ευρώπη στους εργαζόμενους σε αναστολή και προχτές στη συζήτηση για το εργασιακό δήλωσε ότι τα συνδικάτα και οι απεργίες αποτελούν επιστροφή στον Μεσαίωνα. Τα δίκτυα αλληλεγγύης και μέριμνας στις γειτονιές και τις πόλεις βοηθούν τους άρρωστους, τους ευπαθείς, τους άπορους, τους πρόσφυγες. Η κρίση μας έμαθε ότι πολλοί συμπολίτες μας – οι απολυμένοι, οι άνεργοι, οι φτωχοί, το «πρεκαριάτο», οι ηλικιωμένοι, τα άτομα με ειδικές ανάγκες – δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν μια απροσδόκητη καταστροφή. Η νέα κοινωνία πρέπει να εξαλείψει την υγειονομική και οικονομική ανασφάλεια της χαμηλής αμοιβής, της επισφαλούς εργασίας, της ανεργίας. Η αλληλεγγύη αποτελεί το μεγάλο συλλογικό μας όπλο και ασφάλιση ενάντια στην ανθρώπινη ευαλωτότητα.
4. Οι ανισότητες σκοτώνουν. Ο ιός εκμεταλλεύεται τις ανισότητες. Όλες οι μελέτες για την ταξική διαστρωμάτωση της πανδημίας δείχνουν ότι οι φτωχοί, οι φυλετικές μειονότητες και οι ανάπηροι αρρωσταίνουν και πεθαίνουν πολλές φορές περισσότερο από τους πλούσιους. Δεν γνωρίζω ανάλογες αναλυτικές έρευνες στην Ελλάδα αλλά πρέπει να υποθέσουμε ότι η κατάσταση είναι ίδια ή χειρότερη από τα πλουσιότερα κράτη μια και δεν υπάρχει πρωτοβάθμια βαθμίδα υγείας.
Στη Βρετανία έχουμε 55 θανάτους για κάθε 100.000 άτομα στις φτωχότερες περιοχές, μόλις 25 στις πλουσιότερες. Οι φτωχοί δουλεύουν από το σπίτι έξι φορές λιγότερο από τους πλουσίους και είναι σε θέση να απομονωθούν τρεις φορές λιγότερο. Τα ίδια και χειρότερα στην Αμερική. Τα θεμέλια των ΗΠΑ βρίσκονται στη δουλοκτησία που επιβιώνει σήμερα ως ρατσισμός και στον άγριο καπιταλισμό που καταδικάζει το ένα τρίτο του πληθυσμού σε φτώχεια και αρρώστια. Η βιολογική και κοινωνική επιβίωση εξαρτώνται από τη φυλή και την τάξη. Θυμόμαστε αυτές τις αλήθειες μόνο όταν γίνονται εξεγέρσεις. Οι ανισότητες σκοτώνουν.
Η Δεξιά δεν ενδιαφέρεται να συζητήσει για τις ανισότητες, ακόμη περισσότερο να τις αντιμετωπίσει. Η διαφημιζόμενη «ισότητα ευκαιριών» οδηγεί σε αύξηση των ανισοτήτων. Η αντιμετώπιση των ανισοτήτων δεν αποτελεί απλώς θέμα δικαιοσύνης και ζωής. Είναι και θέμα οικονομικής αποτελεσματικότητας. Πρέπει να δεσμευτούμε ότι η κοινωνία μετά την κρίση θα ανατρέψει αυτή την απαράδεκτη κατάσταση.
5. Οι εργαζόμενοι που μας κρατούν όρθιους. Σ’ αυτή την κρίση μάθαμε ποιες είναι οι δουλειές χωρίς τις οποίες μια πόλη δεν μπορεί λειτουργήσει. Μάθαμε ποιοι είναι όλοι εκείνοι οι αόρατοι εργαζόμενοι, οι «βασικοί εργαζόμενοι» όπως αποκαλούνται, χωρίς τους οποίους πολλοί από εμάς τους υπόλοιπους δεν θα μπορούσαμε να επιβιώσουμε. Προσέξαμε για πρώτη φορά τόσο έντονα όλους εκείνους και εκείνες που δεν μπορούν να δουλέψουν από το σπίτι και που πρέπει να πάνε κάθε μέρα στη δουλειά τους, συχνά χωρίς προστατευτικά μέσα: υγειονομικό προσωπικό, υπάλληλοι σουπερμάρκετ, όλοι/ες που παράγουν, μαζεύουν και μεταφέρουν τα τρόφιμα, οδοκαθαριστές, ντελιβεράδες, ταχυδρόμοι, χειρώνακτες. Όλους εκείνους και όλες εκείνες που εκπροσωπούν τη συλλογική δράση που μας σώζει, και που είχαν υποτιμηθεί κοινωνικά και αδικηθεί οικονομικά.
Μόνο η συλλογική δράση, τα δημόσια αγαθά, η αλληλεγγύη και η προσφορά των ταπεινών της κοινωνίας μας προστάτευσαν. Η δυναμική της κοινωνίας ενσωματώνεται στο δημόσιο σύστημα υγείας και πρόνοιας, στις δημόσιες υπηρεσίες και την τοπική αυτοδιοίκηση. Η νέα κοινωνία πρέπει να οικοδομηθεί στις καλά χρηματοδοτούμενες, πλήρως στελεχωμένες και δημοκρατικά ελεγχόμενες δημόσιες υπηρεσίες και τα δημόσια αγαθά χωρίς τα οποία καμιά ιδιωτική πρωτοβουλία δεν μπορεί να επιβιώσει.
6. Ποτέ ξανά. Όπως το 1945 και το 2015, οι πολίτες άρχισαν να λένε «ποτέ ξανά». Η αίσθηση ότι δεν μπορούμε και δεν πρέπει να γυρίσουμε στην κατάσταση πριν την πανδημία είναι διάχυτη στην κοινωνία. Ποτέ ξανά στη λιτότητα που αφήνει τους ανθρώπους έκθετους στην κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Ποτέ ξανά στην υποτίμηση και υποχρηματοδότηση του κοινωνικού κράτους και του εθνικού συστήματος υγείας. «Ποτέ ξανά» στον νεοφιλελευθερισμό που επιβάλλει την παράλογη λογική της αγοράς σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής. Η ευθύνη της Αριστεράς να πραγματώσει αυτό το «ποτέ ξανά» τεράστια.
