1. Η Αριστερά κοινωνικοποιεί τα πάθη και τα λάθη της
Η αρχική στάση στο επίπεδο της ηγεσίας υπήρξε αρνητική, με την διατύπωση ισχυρών επιφυλάξεων: Μια τέτοια συζήτηση θα προκαλούσε αχρείαστες εντάσεις – το ζητούμενο ήταν η φυγή στο μέλλον. Η απόφαση να υπάρξει τελικά ένα απολογιστικό κείμενο διαψεύδει τους φόβους και αποδραματοποιεί την κατάσταση. Ο δημόσιος χαρακτήρας του ανταποκρίνεται στο αυτονόητο: Οι προβληματισμοί και οι διεργασίες μας δεν αφορούν μόνο τον κομματικό μικρόκοσμο. Η Αριστερά κοινωνικοποιεί τα πάθη και τα λάθη της επειδή θέλει να κοινωνικοποιήσει την πολιτική. Αυτός είναι όρος για την ύπαρξή της. Και δρόμος για την δημοκρατική ανανέωση της σχέσης των πολιτών με την πολιτική.
2. Δύο ζητήματα για το απολογιστικό κείμενο
Δεν θα επιχειρήσω μια συνολική κριτική του απολογιστικού κειμένου. (Θα μπορούσε ίσως να αναδιοργανωθεί με μια σαφέστερη αρχιτεκτονική, με λιγότερες επικαλύψεις και με την αποφυγή εξόφθαλμων αντιφάσεων). Θα σταθώ σε δυό ζητήματα, κρίσιμα και για το μέλλον. Το πρώτο αφορά στο αν και πώς αρθρώνεται η περίοδος της διακυβέρνησης με αυτήν που προηγήθηκε ͘ στο περίφημο ζήτημα της «τομής» μεταξύ της φάσης ενός ακατέργαστου λαϊκισμού και εκείνης της «ρεαλιστικής ωριμότητας» και που εκφράστηκε με τη αγοραία πολεμική περί «κωλοτούμπας». Για να ξαναθυμηθούμε εδώ κάτι που έχει γράψει ο Μπαλτάς: Ένα μεγάλο μέρος του κόσμου της Αριστεράς και των πολιτών, με όλες τις επιφυλάξεις τους, στράφηκαν προς τον ΣΥΡΙΖΑ «…γιατί έτσι ξαναβρίσκουν την μεγάλη, διαψευσμένη ελπίδα του ιστορικού βάθους». Αυτό που στάθηκε αδύνατο να κατανοήσουν οι ειδικοί του «εύκολου ρεαλισμού» και οι εμμονικοί της «αριστερής παρένθεσης». Το δεύτερο αφορά στην αμήχανη ανάγνωση που μια «εξ αριστερών» κριτική κάνει στην ιστορική σχέση του ΣΥΡΙΖΑ με την κοινωνία, όταν π.χ. πιστώνει το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος του 2015 στον κοινωνικό ριζοσπαστισμό και χρεώνει τα εκλογικά αποτελέσματα που ακολουθούν στην πολιτική σύγχιση και στον ιδεολογικό φενακισμό της κοινωνικής συνείδησης. Και τα δύο ζητήματα δείχνουν πόσο σύνθετη είναι η σχέση πολιτικού – κοινωνικού για να ερμηνευτεί με απλουστεύσεις. Και επειδή το Πολιτικό Υποκείμενο συνοψίζει αυτή τη σχέση, οφείλουμε να την ψάξουμε πολύ, τώρα που σχεδιάζεται η ανασυγκρότηση και ο μετασχηματισμός.
3. Πώς γίνεται Πολιτικό Υποκείμενο
Ένα κόμμα δεν είναι εξ ορισμού πολιτικό υποκείμενο. Γίνεται Πολιτικό Υποκείμενο μέσα από την πολιτική πάλη, την αντιπαράθεση με άλλα κόμματα, με επίδικο τις σχέσεις κυριαρχίας στο κράτος και στην κοινωνία – την αναπαραγωγή ή την ανατροπή τους ͘ και διαμορφώνοντας γύρω του μια σταθερή και ανθεκτική συσπείρωση δυνάμεων, πυρήνα μιας ευρείας λαϊκής συναίνεσης. Αυτή η συγκρότηση δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί με μια α λα καρτ επιλογή πεδίων πολιτικής παρέμβασης ͘ ούτε με όρους συγκυρίας, με διαρκείς μεταμορφώσεις στο όνομα των απαιτήσεων της πολιτικής αγοράς. Έτσι φτιάχνονται μόνο βραχύβια πολιτικά υβρίδια.
Τα παραπάνω κοινότοπα ισχύουν και για τα αριστερά κόμματα, επομένως και για τον ΣΥΡΙΖΑ. Και ισχύουν πιο απαιτητικά, πιο σύνθετα, πιο δύσκολα. Σε μια εποχή μάλιστα που το κύρος των κομμάτων έχει εκπέσει στην συνείδηση των πολιτών ͘ σε μια εποχή που ο μετανεωτερικός σχετικισμός ισοπεδώνει τις διαφορές των κομματικών ταυτοτήτων – όλα τα κόμματα δεν είναι παρά μηχανισμοί νομής της εξουσίας, κοινωνικής χειραγώγησης και διαχείρισης των επιταγών της οικονομίας ͘ σε μια εποχή που η διάλυση του κοινωνικού ιστού επαναφέρει την προ-πολιτική αντίληψη του «κόμματος συμφερόντων».
4. Το αποτύπωμα της ιδεολογίας
Ο ΣΥΡΙΖΑ θέλει και πρέπει να αποδείξει ότι δεν ανήκει στο κάδρο της ισοπέδωσης. Όχι επειδή ανήκει στην κατηγορία των περιούσιων κομμάτων της ιστορίας – μακριά από μας τέτοιοι μεγαλοϊδεατικοί παραλογισμοί. Αλλά επειδή ήταν και είναι υποχρεωμένος να μιλήσει και να δράσει με όρους καθολικότητας και μακράς ιστορικής διάρκειας – το ιστορικό βάθος που είπαμε. Αυτό που είναι εγχαραγμένο στο φαντασιακό των αριστερών, ως προσδοκία και ως «η νοσταλγία του απόλυτου». Καθολικότητας: Ο κόσμος της εργασίας, τα φτωχά στρώματα, οι κοινωνικά αποκλεισμένοι, οι καθηλωμένοι σε μια ζωή μίζερων προσδοκιών πρέπει να βρίσκονται στο επίκεντρο του Πολιτικού του Σχεδίου επειδή οι ανελευθερία και οι ανάγκες τους συμπυκνώνουν το συνολικό πλέγμα των αντιφάσεων της κοινωνίας. Και επομένως μπορούν να μιλήσουν και να δράσουν με όρους γενικού συμφέροντος. Μακράς ιστορικής διάρκειας: Η στρατηγική του δημοκρατικού δρόμου δεν προσθέτει «στάδια» στην διαδικασία της μετακαπιταλιστικής μετάβασης. Επιχειρεί να την ενοποιεί, να προβάλλει το μακροπρόθεσμο στο άμεσο.;¨Ένα Πολιτικό Υποκείμενο «εν κινήσει» έχει ανάγκη τον «πολικό αστέρα» των στρατηγικών του προταγμάτων. Χωρίς αυτά, η κίνηση καταλήγει μια περιπλάνηση άνευ ιστορικού νοήματος. Και για να ξαναπιάσουμε το νήμα θεμελιακών μας αρχών. Ένα πολιτικό υποκείμενο της Αριστεράς συγκροτείται «όταν μπορεί να πολιτικοποιεί την λαϊκή διαθεσιμότητα, να την οργανώνει, να την εφοδιάζει με απελευθερωτικές ιδεολογίες και πρακτικές» (Ελεφάντης). Θα επιμείνω εδώ.
Η πολιτική μάχη διεξάγεται σήμερα σε μια έντονα ιδεολογική συγκυρία. Πίσω από την επιλογή της λιτότητας, της αποδόμησης του κοινωνικού κράτους, του αυταρχισμού, της πολιτισμικής ομογενοποίησης, του «επιτελικού κράτους» που κατασκευάζει ιδιωτικές επιχειρήσεις και ολοπαγή «εθνικά αφηγήματα», υπάρχει το καθολικό βιοπολιτικό αντιπαράδειγμα του «παγκόσμιου νεοφιλελεύθερου έθνους». Η αντιπαράθεση σε αυτό απαιτεί πάνω απ’ όλα μια συνεκτική Δομή Πεποιθήσεων. Χωρίς αυτήν δεν μπορεί να συγκροτηθεί το απαραίτητο πολιτικό υποκείμενο της αντιπαράθεσης. Το αποτύπωμα της ιδεολογίας βρίσκεται παντού και είναι αυτό που δημιουργεί τις ανθεκτικές ταυτίσεις. (πιστεύουμε ειλικρινά ότι αυτοί που συσπειρώθηκαν γύρω μας στις πρόσφατες εκλογές καταλήφθηκαν από ρίγη συγκίνησης με το σύνθημα περί «επιστροφής στην κανονικότητα»;). Το πρόβλημα της ιδεολογίας δεν μπορεί να παρακαμφθεί. Αφορά στον ρόλο του κόμματος κατά την περίοδο της διακυβέρνησης. Αφορά επίσης τον μετασχηματισμό του.
5. Το μείζον και οι αιτίες του
Το κείμενο του απολογισμού καταγράφει διάφορες όψεις του προβλήματος κόμμα. Το κάνει χωρίς έναν ερμηνευτικό ειρμό. Πολλαπλασιάζει τις απορίες. Θα διατυπώσω κάποιες δικές μου: Επισημαίνεται σωστά ότι η μαζική μετακίνηση στελεχών από το κόμμα στην κυβέρνηση αποδυνάμωσε το κόμμα. Το ερώτημα είναι εύλογο: Γιατί δεν υπήρξε ο αναγκαίος σχεδιασμός της κατανομής τους; Επισημαίνεται ότι η «απόσυρση» (!) του κόμματος από την λήψη των αποφάσεων συνιστούσε σημαντική ανεπάρκεια. Τα ερωτήματα είναι πολλαπλάσια: Το κόμμα αποφάσισε οικειοθελώς να αποσυρθεί με απόφαση των διευθυντικών του οργάνων, η απόσυρση του επιβλήθηκε από πεποίθηση, ήταν αποτέλεσμα της σαγήνης του κυβερνητισμού; Οι συμβατικές απαντήσεις δεν έχουν νόημα.
Αυτό που έχει σημασία είναι το μείζον και οι αιτίες του: Κατά την περίοδο της διακυβέρνησης, κυβέρνηση και κόμμα δεν αναζήτησαν την νέα εκείνη σχέση που θα προκαλούσε μια αμοιβαία ενδυνάμωση, για να καταλήξουν τελικά στην μη-σχέση. Το κόμμα παροπλίζεται πολιτικά. Εκπίπτει του ρόλου του ως πολιτικού υποκειμένου. Οι δεσμοί του με τις κοινωνικές του αναφορές αποδυναμώνονται. Το αποκλειστικό πολιτικό κέντρο παραγωγής και άσκησης πολιτικής είναι η κυβέρνηση. Όμως η σχέση της με την κοινωνία δεν διαμεσολαβείται από μια ευδιάκριτη «Δομή Πεποιθήσεων». (δεν θα μπορούσε άλλωστε). Το κόμμα ως το πολιτικό υποκείμενο της διαμεσολάβησης απουσιάζει. Λείπει λοιπόν το ιδεολογικό πλαίσιο που μέσα του νοηματοδοτούνται επιλογές και πρακτικές. Μια πολιτική που ασκείται αποκλειστικά στην πολιτική κορυφή με τον αυτόματο πιλότο της γενικής πολιτικής απεύθυνσης, και μια πολιτική αντιπαράθεση που διεξάγεται στα μίντια, τις περισσότερες φορές με την πολιτικολογία του τίποτα, καθιστά περιττό το κόμμα. Και χωρίς το κόμμα η κοινωνία «θεάται» αμέτοχη τις πολιτικές συγκρούσεις, με την παθητική στάση της ανάθεσης. Η πρακτική της ηγεμονίας χωρίς την συνέργεια των κοινωνικών δυνάμεων είναι αδύνατη. Οι αιτίες της εκλογικής ήττας μπορούν να αναζητηθούν και σ΄ αυτό το σημείο.
6. Η επιστροφή στη διακυβέρνηση
Η ανασυγκρότηση του κόμματος έχει ως θεμελιώδη όρο την ανάκτηση του πολιτικού του ρόλου, την επανίδρυσή του ως πολιτικού υποκειμένου. Αυτό απαιτεί την αλλαγή του υποδείγματος άσκησης πολιτικής που κυριάρχησε στην περίοδο της διακυβέρνησης. Απαιτεί την υλικότητα της παρουσίας του κόμματος εκεί που πρωτογενώς διεξάγονται οι ταξικές συγκρούσεις και αναδεικνύονται τα «μικρά» της διαλυμένης ζωής των ανθρώπων ͘ και που, από αποσπασματικά θραύσματα της εμπειρίας, πρέπει να ενταχθούν στην μεγάλη εικόνα των αγώνων για ένα διαφορετικό συλλογικό μέλλον από αυτό που θέλουν να επιβάλλουν οι πολιτικοί διαχειριστές του ολοκληρωτικού καπιταλισμού. Ο «αναντικατάστατος ρόλος» του κόμματος, η μαζικότητα και η λαϊκότητά του δεν θα κατακτηθούν από απόσταση και δια της εκφώνησης ͘ με την κατασκευή μιας ασπόνδυλης ταυτότητας και με διάφορες οργανωτικές «καινοτομίες» που ρευστοποιούν δομές και λειτουργίες και που στο όνομα της δημοκρατίας ενισχύουν τον συγκεντρωτισμό.
Η επιστροφή στην διακυβέρνηση απαιτεί πολλά περισσότερα από μια μεσοπρόθεσμη στρατηγική που επιστρατεύει την μάλλον βιαστική πρόβλεψη της σύντομης δεξιάς παρένθεσης και το σύνθημα της όπου να ΄ναι «δεύτερης φοράς αριστερά». Απαιτεί μια αντιπολιτευτική κριτική στην κυβέρνηση της Ν.Δ. που δεν επικεντρώνεται στην έλλειψη αποτελεσματικότητάς της, αλλά θέλει να αποτρέψει αυτήν την «αποτελεσματικότητα». Απαιτεί ένα Ιδεολογικό Πρόγραμμα που θα διευρύνει το αριστερό φρόνημα στην κοινωνία ͘ και το παράδειγμα μιας δράσης που να δείχνει ότι «μια άλλη σχέση των ανθρώπων με την πολιτική είναι εφικτή». Κοντολογίς, αυτή τη φορά, αν η επιστροφή δεν προκύψει ως εγχείρημα ηγεμονίας μπορεί να καθυστερήσει επικίνδυνα.
Υ.Γ. Αντί για μια συζήτηση για όλα αυτά και άλλα συναφή, ο θόρυβος για το ποια είναι τα brand names του εγχειρήματος καλά κρατεί. Μόνο που τα κόμματα της Αριστεράς δεν είναι επιχειρήσεις.
