Η «μεταβατική φάση» ξεκινάει με τη μεγάλη αβεβαιότητα, που προκύπτει από τη δυσκολία προσδιορισμού της διάρκειάς της και της επίλυσης των προβλημάτων προσαρμογής. Αυτή επιδεινώνεται από τις οικονομικές συνέπειες που προκάλεσε η «φάση επιβίωσης» τόσο στους πιο ισχυρούς, με τον μηδενισμό των εσόδων, όσο και, πολύ πιο δραματικά, στους πιο ευάλωτους, που έμειναν εκτός κρατικής υποστήριξης: καλλιτέχνες, δημιουργούς, ελεύθερους επαγγελματίες του πολιτισμού, μικρές επιχειρήσεις.
Η διαχείριση της φάσης επιβίωσης από το Ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού έγινε με αυτοσχεδιασμούς και χαμηλό αίσθημα ευθύνης, σε αντίθεση με τις υπουργικές αποφάσεις άλλων ευρωπαϊκών χωρών που έδειξαν να πιστεύουν στη δύναμη και τη σημασία των ανθρώπων του πολιτισμού. Αντί για ένα καθολικό επίδομα και την εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης, που θα εξασφάλιζε σε όλους άμεσα την επιβίωση και, μαζί, την αναγκαία ασφάλεια, προτίμησε να εξαιρεί, να μειώνει, να υπεκφεύγει.
Ο Ιούνιος, ο Σεπτέμβριος, ο Δεκέμβριος είναι τα χρονικά σενάρια που κυκλοφορούν για τον πολιτισμό σχετικά με τη διάρκεια της δεύτερης αυτής μεταβατικής φάσης, στην οποία τίποτε δεν θα είναι όπως πριν και κανένα βήμα δεν θα είναι σίγουρο. Καθώς η φάση επιβίωσης άφησε εκτός επιδομάτων και με ισχνά έως μηδενικά πνευματικά δικαιώματα μερικές χιλιάδες καλλιτέχνες, δημιουργούς και ανθρώπους του πολιτισμού, η μεταβατική φάση αποκτάει ιδιαίτερη κρισιμότητα για τους όρους απασχόλησης και την οικονομική τους αντοχή.
Για πολλούς, η μεταβατική φάση θα συνεχίσει να είναι φάση επιβίωσης, καθώς η αναβολή λειτουργίας πολιτιστικών γεγονότων μεγάλης και μικρής κλίμακας θα συνεχιστεί, ιδιαίτερα όσον αφορά τις παραστατικές τέχνες, τις μουσικές διοργανώσεις συναυλιών και τα φεστιβάλ.
Οι ηλικίες, η ευαλωτότητα, η ανοσία, τα φάρμακα και το εμβόλιο είναι ορισμένοι από τους παράγοντες που παρεμβάλλονται για το σύνολο της κοινωνίας στη φάση της μετάβασης, αλλά που στις πολιτιστικές δραστηριότητες είναι ακόμη πιο δύσκολα διαχειρίσιμοι, καθώς ρυθμίζουν καθοριστικά ένα πεδίο κατεξοχήν ανθρώπινης συμμετοχής και εγγύτητας.
Όσο παραμένει άδηλη η έναρξη της περιόδου λειτουργίας των πολιτιστικών δραστηριοτήτων για το κοινό αλλά, επιπροσθέτως, ακόμη και η τεχνική προετοιμασία και οι πρόβες, που αφορούν την υγεία των εργαζομένων, την πληρωμένη ή απλήρωτη εργασία τους, τα προβλήματα θα διογκώνονται.
Αν αυτά τα ερωτηματικά τίθενται όσον αφορά το χρονικό ορίζοντα, ποια είναι τα σοβαρά ζητήματα που τίθενται σήμερα αναφορικά με την ίδια τη συγκρότηση και τη λειτουργία του πολιτισμικού πεδίου και την πολιτική του πολιτισμού; Μπορεί κανείς να συνεχίσει να αγνοεί τα χρόνια συσσωρευμένα προβλήματα των εργασιακών σχέσεων και συνθηκών, κάτω από τις οποίες εργάζονται οι καλλιτέχνες, μετά την εικόνα κατακερματισμού και ακάλυπτων ομάδων εργαζομένων από τα επιδόματα;
Τι θα πρέπει να γίνει με τις ενισχύσεις στη διάρκεια της μεταβατικής φάσης, που θα κρατήσει μερικούς μήνες, μία ή περισσότερες σεζόν; Τι θα πρέπει να προβλεφθεί μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα στον πολιτικό σχεδιασμό του υπουργείου Πολιτισμού μετά την παρούσα εμπειρία; Ποιες παρεμβάσεις απαιτούνται ώστε να είναι πιο προετοιμασμένοι οι χώροι της πολιτιστικής κληρονομιάς, τα μουσεία, οι καλλιτέχνες, οι οργανισμοί, οι επιχειρήσεις στο μέλλον; Ποιες στρατηγικές δημόσιας πολιτικής και ποιο νέο σχέδιο που θα εξασφαλίζει την ανθεκτικότητα του πολιτισμού, των ανθρώπων του και της οικονομίας του στη χώρα μας;
Μεταβατική φάση -έως και το φθινόπωρο;
Μπορούμε να ιχνηλατήσουμε ορισμένες από τις συνέπειες για την πολιτιστική κληρονομιά;
Η προσαρμογή της λειτουργίας των αρχαιολογικών χώρων και μουσείων σε σχέση με τον τουρισμό θα απαιτήσει ένα νέο σχέδιο, καθώς θα πρέπει να διατηρηθούν οι προφυλάξεις του social distancing, οι ροές του τουρισμού θα μειωθούν, οι μεταφορές και τα ταξίδια θα γίνουν πιο ακριβά και χρονοβόρα, θα μεταβληθούν οι ηλικιακές κατηγορίες που ταξιδεύουν, θα καταργηθούν οι κρουαζιέρες, θα ακριβύνουν τα ξενοδοχεία. Ο αντίκτυπος και η μείωση εσόδων προβλέπονται δραματικά. Θα απαιτηθεί προσδιορισμός μέγιστης χωρητικότητας, περισσότερο προσωπικό για την τήρηση των κανόνων, προγραμματισμός ωραρίων λειτουργίας, αυτοματοποίηση εξ αποστάσεως αγοράς εισιτηρίων.
Θα είναι αναγκαία η επανεξέταση της σχέσης των αρχαιολογικών χώρων και μουσείων με το ελληνικό κοινό, προκειμένου να καλυφθεί η απώλεια της μείωσης ξένων τουριστών. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα θα πρέπει να συνεχιστούν κάτω από νέους κανόνες. Ωστόσο, πολλοί οικονομολόγοι μιλούν για κατάρρευση στις εξαρτώμενες από τον τουρισμό οικονομίες κι αυτό κάνει ακόμη πιο ανησυχητική την κατάσταση, καθώς για τους τουριστικούς προορισμούς, προβλέπεται μια σχεδόν ολική παύση της οικονομικής δραστηριότητας για μεγάλο διάστημα.
Μπορούμε να ιχνηλατήσουμε ορισμένες από τις συνέπειες για τον σύγχρονο πολιτισμό;
Οι υπηρεσίες και τα προϊόντα, μέσα από τις νέες διαδικασίες που απαιτούν περισσότερη σχολαστικότητα των κανόνων υγιεινής, μεγαλύτερους χώρους, υποδομές και χρόνο απασχόλησης, είναι προβλέψιμο ότι θα ακριβύνουν. Οι εξ αποστάσεως πωλήσεις απαιτούν καλύτερα οργανωμένα ψηφιακά πωλητήρια και υπηρεσίες διανομής.
Οι παραστατικές τέχνες και τα θεάματα θα αντιμετωπίσουν την πρόκληση του μικρότερου κοινού και του μεγαλύτερου διαθέσιμου χώρου. Το θέατρο και ο χορός θα μπορούν να περιορίζονται στις μικρές αίθουσες με τα στριμωγμένα καθίσματα; Ήδη υπήρχε το πρόβλημα της ασφάλειας των θεατών, οι άδειες λειτουργίας αντιμετώπιζαν χρόνιες εμπλοκές, τώρα προστίθεται μια νέα παράμετρος. Θα πιστοποιούνται ή θα αντιμετωπιστούν ως συνήθως με αναβολές, γραφειοκρατία και επ’ αόριστον αναβολή των πιστοποιήσεων;
Παράλληλα, θα ενσωματώσουν την ανάγκη της ψηφιοποίησης και της εξ αποστάσεως αναμετάδοσης και προβολής. Αυτό σημαίνει ένα επιπλέον κεφάλαιο για την επένδυση σε εξειδικευμένα επαγγέλματα (σκηνοθέτες, τεχνικούς, εκτελεστές, ηθοποιούς κλπ) προκειμένου να δημιουργηθούν ψηφιακά έργα τέχνης με όλη τη σημασία της λέξης, δηλαδή με δική τους προστιθέμενη αξία, βασισμένα σε ζωντανές παραστάσεις, συναυλίες, κλπ.
Κάθε απλή αρχειακή βιντεοσκόπηση δεν μπορεί να αντικαταστήσει μια παράσταση, το διαπιστώσαμε άμεσα στο προηγούμενο διάστημα που έγινε προσπάθεια να προβληθούν για να καλυφθεί το κενό. Στη θέση των πολλών παραστάσεων ανοιχτών στο κοινό θα μπορεί να υπάρχει μία, ειδικά για τις ανάγκες της ψηφιακής δημιουργίας; Αλλά αυτό μπορεί να σημαίνει και μεταφορά των μηχανισμών και του τρόπου δουλειάς του κινηματογράφου ή/και της τηλεόρασης στο θέατρο, την όπερα, το χορό, τις συναυλίες;
Οι συναυλίες και τα φεστιβάλ σε ανοιχτό χώρο θα είναι πιο εύκολες, τηρουμένων των αναλογιών, αν και καταρχάς αποκλείονται εντελώς οι μαζικές εκδηλώσεις. Αλλά σε κλειστούς χώρους θα αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα που έχουν οι παραστατικές τέχνες. Τα μουσεία και οι αίθουσες τέχνης θα μπορούν να αποφύγουν τα εγκαίνια και να ρυθμίσουν τις ροές κόσμου με υπηρεσίες προκράτησης εισιτηρίων. Το ίδιο μπορεί να ισχύει για τα εκπαιδευτικά προγράμματα και τις ξεναγήσεις. Ωστόσο, ο αριθμός των συμμετεχόντων θα μειωθεί σχεδόν παντού στο μισό.
Τα συνέδρια, οι ημερίδες, οι διακρατικές σχέσεις και τα προγράμματα θα περιοριστούν ως προς τις μετακινήσεις και συναθροίσεις αλλά θα προσαρμοστούν πιο εύκολα στις πλατφόρμες τηλεδιασκέψεων. Ωστόσο, θα πρέπει να υπάρξουν δημόσιες υποδομές και δωρεάν πλατφόρμες με ελεύθερη πρόσβαση για όλους και με πρόβλεψη, επιτέλους, για τα άτομα με αναπηρία.
Ο χώρος του βιβλίου θα χρειαστεί εκσυγχρονισμό με βάση τις Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνιών, νέες επενδύσεις σε e-shops, e-books και ηλεκτρονικά αναγνωστήρια, online παραγγελίες, πλατφόρμες προβολής των βιβλίων και οργάνωσης βιβλιοπαρουσιάσεων, μηχανισμούς αποστολής και δίκτυα δι8ανομής.
Τα βιβλιοπωλεία θα αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της μακράς παραμονής του ιού πάνω στο χαρτί (72 ώρες), που εμποδίζει το ελεύθερο ξεφύλλισμα των βιβλίων, καθώς και το μέγεθός τους, εκείνα των λίγων τετραγωνικών, που θα δυσκολεύονται να φιλοξενήσουν προσωπικό και πελάτες σύμφωνα με τις προδιαγραφές. Το ίδιο και οι βιβλιοθήκες, όσες υπάρχουν και λειτουργούν στη χώρα. Οι συγγραφείς, μεταφραστές, επιμελητές, διορθωτές θα είναι ευτυχώς εκείνοι που θα αντιμετωπίσουν τα μικρότερα προβλήματα. Αλλά η συνολική συρρίκνωση του κλάδου του βιβλίου θα τους πλήξει εξίσου από οικονομική άποψη.
Οι θερινοί κινηματογράφοι μπορούν να αποτελέσουν μια καλή πολιτιστική πρακτική, καθώς ευνοούνται από την ευρυχωρία τους και τον ανοιχτό χώρο. Αντίθετα, οι χειμερινοί θα έχουν πρόβλημα κλιματιστικών, όπως όλοι οι κλειστοί χώροι άλλωστε, και μακρό χρόνο προσέλευσης.
Οι πολιτιστικές διοργανώσεις και εκθέσεις εικαστικών, βιβλίου κλπ θα αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της μεγάλης συγκέντρωσης κόσμου, της τήρησης αποστάσεων και των κλιματιστικών.
Συμπέρασμα
Αν δει κανείς όλα τα παραπάνω σε συνδυασμό, προκύπτουν ορισμένοι κοινοί παρονομαστές με πολύ σημαντικές οικονομικές συνέπειες. Η απώλεια εσόδων που θα ισχύσει για αρκετούς μήνες, η μειωμένη αναγκαστικά πληρότητα και οι αυξημένες υπηρεσίες τήρησης των κανόνων και επιτήρησης για την αποφυγή προστίμων, οι νέες υπηρεσίες και το αυξημένο προσωπικό, η αποφυγή λειτουργίας των κλιματιστικών και μια σειρά άλλα ζητήματα που αναφέραμε ενδεικτικά πιο πάνω, θα προκαλέσουν κατακόρυφη αύξηση του κόστους.
Δύσκολα αυτό το κόστος θα μπορεί να απορροφηθεί από τις μικρές επιχειρήσεις, ενώ το αντίτιμο των εισιτηρίων κλπ δεν θα είναι δυνατόν να αυξηθεί. Παράλληλα, στις νέες συνθήκες θα απαιτηθούν νέες επενδύσεις, προκειμένου να υπάρξει η αναγκαία προσαρμογή και αυτές θα είναι δύσκολο να βρεθούν χωρίς την κρατική υποστήριξη στη συνολική αλυσίδα των πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών.
Ορισμένα επαγγέλματα, ομάδες, επιχειρήσεις και συλλογικότητες θα συρρικνωθούν ή και θα παύσουν να δραστηριοποιούνται, με αποτέλεσμα να χαθούν πολλές θέσεις εργασίας, με σοβαρές επιπτώσεις στην αλυσίδα παραγωγής και διακίνησης των πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών.
Κινδυνεύουν ιδιαίτερα τα μικρά θεατρικά σχήματα, οι ομάδες χορού, τα μουσικά σχήματα, οι μη κερδοσκοπικές εταιρείες, οι Κοινσέπ και όλες οι συλλογικότητες που συνιστούν σε μεγάλο βαθμό και ανανεώνουν την πολιτιστική βιοποικιλότητα της χώρας και επηρεάζουν την καθημερινή συμμετοχική και βιωματική κουλτούρα, ιδιαίτερα των νέων και των παιδιών.
Το σοκ θα είναι ισχυρό, τόσο για την προσφορά όσο και για τη ζήτηση. Η παραγωγές και οι πρωτοβουλίες θα μειωθούν και θα χρειαστούν χρόνο για να επανέλθουν και να ανακάμψουν. Ο αντίκτυπος της έλλειψης κατάλληλων υποδομών θα είναι μεγάλος. Το κοινό είναι φυσικό να γίνει πιο επιφυλακτικό απέναντι σε διοργανώσεις και χώρους που γεννούν ακόμη και την παραμικρή αμφιβολία για την τήρηση των υγειονομικών κανόνων.
Από την άλλη μεριά, θα παίξει ρόλο η οικονομική αδυναμία μιας μεγάλης μερίδας του πληθυσμού, η δημιουργία νοοτροπίας «μη ουσιώδους σημασίας κατανάλωσης» που εύκολα αναβάλλει κάποιος. Είναι ο γνωστός κύκλος της ύφεσης. Το κοινό θα βρεθεί αντιμέτωπο με όλες τις μειώσεις και τις διακυμάνσεις της παραγωγής και θα χάσει τη συνέχεια ορισμένων συνηθειών. Αυτό μπορεί να τονώσει ακόμη περισσότερο την αφοσίωση και την επιθυμία για κάποιες τέχνες ή πολιτιστικές διοργανώσεις αλλά μπορεί, σε μεγάλο βαθμό, επίσης να το αποθαρρύνει και να το συρρικνώσει.
Έτσι κι αλλιώς το τρίπτυχο «Πληροφόρηση, Επικοινωνία, Ψυχαγωγία» έχει υποστεί στο διάστημα του εγκλεισμού μεγάλη πίεση και αναρωτιέται κανείς προς ποια κατεύθυνση θα ισορροπήσει στη μεταβατική φάση. Σε κάθε περίπτωση, οι αλλαγές συμπεριφοράς των διαφόρων ομάδων κοινού είναι αυτές που θα έχουν τον τελευταίο λόγο, μετά τις αναπόφευκτες δομικές αλλαγές που θα γίνουν στο χώρο των τεχνών και το συνολικότερο πολιτιστικό πεδίο.
Αυτό, όμως, θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από το σχέδιο της πολιτικής πολιτισμού που θα εφαρμοστεί από το υπουργείο και που αν συνεχίσει να είναι κατακερματισμένο, χωρίς διαβούλευση με τους φορείς και του δρώντες του πεδίου, χωρίς σαφείς κατανομές και χωρίς διαφάνεια, θα οδηγήσει σε κατάρρευση το πεδίο, το οποίο αντιμετωπίζει ήδη τεκτονικές αλλαγές. Η ευθύνη είναι μεγάλη.
Σχέδιο πολιτικής πολιτισμού
Από την παραπάνω ανάλυση, προκύπτουν ορισμένοι άξονες πολιτισμικής πολιτικής που είναι σημαντικό και επείγον να περιληφθούν στο νέο σχεδιασμό. Παρακάτω ιχνηλατούμε ορισμένους από αυτούς συνοπτικά.
1.Η ενοποίηση των δικαιωμάτων των εργασιακών συμβάσεων και των προϋποθέσεων των επιδομάτων ανεργίας στη μεταβατική φάση, ώστε να υπάρξει ένα καθολικό επίδομα. Η επίλυση χρόνιων συσσωρευμένων προβλημάτων που αφορούν την εκπαιδευτική διαβάθμιση και την επαγγελματική κατοχύρωση των καλλιτεχνικών και τεχνικών κλάδων. Ο χώρος της δημιουργικής οικονομίας απαιτεί ανασυγκρότηση ώστε να τηρείται η αρχή της ίσης μεταχείρισης στις εργασιακές σχέσεις.
2.Το πλαίσιο και η απόδοση πνευματικών δικαιωμάτων χρειάζεται δημόσια υποστήριξη και ενίσχυση, προκειμένου να επιτελέσει το ρόλο του κάτω από τις νέες συνθήκες.
3. Είναι απαραίτητο να δημιουργηθούν δημόσιες υποδομές και πλατφόρμες για την παραγωγή, διακίνηση και προβολή όλου του φάσματος των έργων τέχνης.
4.Η Περιφερειακή πολιτισμική πολιτική είναι απαραίτητος όρος οικονομικής και πολιτισμικής ανάπτυξης. Ο πολιτιστικός υδροκεφαλισμός που επικρατεί εδώ και δεκαετίες πρέπει να δώσει τη θέση του σε περιφερειακές πολιτικές, που θα αναζωογονήσουν το ανθρώπινο δυναμικό, ενδυναμώσουν, θα δικτυώσουν, θα προωθήσουν και θα αξιοποιήσουν το έργο που παράγεται σε όλη τη χώρα.
5.Το Μητρώο πολιτιστικών φορέων του υπουργείου Πολιτισμού πρέπει να αναβαθμιστεί και να αναδιοργανωθεί, ώστε να ανταποκριθεί στις πιο σύνθετες σημερινές ανάγκες. Να συμπεριλάβει όλους τους φορείς και τους ελεύθερους επαγγελματίες όλων των κλάδων του πολιτισμού. Να αποτελεί τη μοναδική πύλη εισόδου για κάθε είδους υποστήριξη και πρόγραμμα και να μην παρακάμπτεται από το υπουργικό Γραφείο με εντολές.
6.Οι Δημόσιες επενδύσεις αποτελούν σημαντικό πόρο που πρέπει να αξιοποιηθεί προς όφελος υποδομών κάθε είδους σήμερα με το βλέμμα στην προοπτική του αύριο. Η χάραξη στρατηγικών προσεγγίσεων είναι απαραίτητο να τεθεί σε δημόσιο διάλογο για την επόμενη ημέρα και τις διαρθρωτικές αλλαγές που θα απαιτηθούν.
Η σχέση μας με την προσωρινότητα δεν μπορεί να σημαίνει ότι παραιτούμαστε από τον σχεδιασμό. Αντίθετα, σημαίνει ότι πρέπει να μάθουμε να σχεδιάζουμε και να επανασχεδιάζουμε με μεγαλύτερη διορατικότητα, περισσότερα πιθανά σενάρια και υποθέσεις εργασίας, μεθοδικότητα, ενοποίηση και όχι κατακερματισμό, συλλογική συμμετοχή και δημόσια ευθύνη. Η αρχή της πρόληψης και της αλληλεγγύης γίνεται πρωταρχικός παράγοντας του σχεδιασμού μας, καθώς η αλληλεξάρτηση αποδείχθηκε κυρίαρχη. Οι χορηγίες των ιδιωτικών ιδρυμάτων θα πρέπει να ενταχθούν στο δημόσιο σχεδιασμό και να αξιοποιηθούν με όρους διαρθρωτικής στρατηγικής και όχι φιλάνθρωπης ελεημοσύνης. Θα πρέπει όχι μόνο να μάθουμε να ζούμε και να επιβιώνουμε αλλά και να αξιοποιήσουμε παράγοντες που δεν γνωρίζουν σύνορα και φραγμούς, καθώς αποδείχθηκε ότι κανένα τείχος δεν θα προστατέψει διηνεκώς τις κοινωνίες μας από τους κινδύνους, παρά μόνο η ετοιμότητα, η συνοχή και η δημόσια ευθύνη.
Η συλλογική ευαισθησία μας χρειάζεται να βρει την πολιτική και πολιτισμική της έκφραση και διαχείριση για να μετατραπεί σε παραγωγική και ανθεκτική. Ας θυμηθούμε ότι ο άνθρωπος είναι ένα ζώο αιωρούμενο σε έναν ιστό νοημάτων που το ίδιο έχει υφάνει. Ο ιστός αυτός είναι ο πολιτισμός μας και, κάτω από τη νέα συνθήκη, σε αυτή τη μεταβατική φάση, βρισκόμαστε όλοι και όλες σε αναζήτηση νοήματος. Ο δημόσιος διάλογος για τον πολιτισμό είναι αυτός που θα μας κινητοποιήσει και θα δώσει τις λύσεις, προς όφελος όλων και του δημοσίου συμφέροντος.
*Η Μυρσίνη Ζορμπά είναι πρώην υπουργός Πολιτισμού
