Πολιτικός φιλελευθερισμός και νεοφιλελευθερισμός είναι δύο ξεχωριστά (δομικά και ιστορικά) συστήματα λόγου που αντιστοιχούν σε δύο διαφορετικά συστήματα εξουσίας. Ο πρώτος στην κοινοβουλευτική δημοκρατία και ο δεύτερος στον καπιταλισμό. Και αυτό σημαίνει πως η όποια θετική σχέση του δεύτερου με τον πρώτο ήταν και είναι θέμα συγκυρίας. Ιστορικά, η όποια σύμπλευση του νεοφιλελευθερισμού με τον πολιτικό φιλελευθερισμό έχει αρχικά να κάνει με την ιστορική συμπόρευση του καπιταλισμού με την κοινοβουλευτική δημοκρατία. Αυτή η σχέση πρώτα απ’ όλα θα έπρεπε να ιδωθεί ως συγκυριακή και όχι ως ιστορική νομοτέλεια που συνδέει αναπόδραστα τον καπιταλισμό με το κοινοβουλευτικό σύστημα.

Ακόμη, το συγκεκριμένο ιστορικο-πολιτικό πλαίσιο εντός του οποίου προέκυψε ο ίδιος ο νεοφιλελευθερισμός ως θεωρία –μέσα 20ού αιώνα, Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, φασισμός-ναζισμός απ’ τη μια και σταλινισμός απ’ την άλλη– ευνόησε την κατ’ αντιδιαστολή προπαγανδιστική σύνδεση του νεοφιλελευθερισμού με τον φιλελευθερισμό εν γένει ως «αντι-ολοκληρωτική» ιδεολογία (στην πρώτη εκδοχή της «θεωρίας των δύο άκρων»).

Με τη γενικευμένη επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού κατά τις τελευταίες δεκαετίες και με την κρίση κατά τα τελευταία χρόνια, «τέλειωσαν τα ψέματα», «έπεσαν οι μάσκες», τα πράγματα πλέον είναι κρυστάλλινα για όποιον θέλει να τα δει. Καπιταλισμός και νεοφιλελευθερισμός αφενός και κοινοβουλευτική δημοκρατία και πολιτικός φιλελευθερισμός αφετέρου δεν έχουν καμία θεωρητικά αναπόφευκτη ή ιστορικά αναγκαία σύνδεση.

Με αυτό το δεδομένο, ανοίγεται πεδίον δόξης λαμπρόν για τον καπιταλισμό και τον νεοφιλελευθερισμό να αποκτήσουν δικό τους πολιτικό σύστημα και πολιτικό λόγο. Πολιτικό σύστημα και πολιτικό λόγο με τη στενή έννοια της πολιτικής –δηλαδή όχι με την έννοια των σχέσεων εξουσίας εν γένει (ήδη είναι κάτι τέτοιο ούτως ή άλλως ο καπιταλισμός και ο νεοφιλελευθερισμός από μόνοι τους), αλλά με την έννοια του κράτους και του έθνους - κράτους ως θεσμοποιημένης βίας.

Πολιτικός νεοφιλελευθερισμός, λοιπόν. Ο όρος είναι λιγότερο υπερβολικός, δηλαδή λιγότερο προκλητικός και ταυτόχρονα πιο περιεκτικός από τον όρο «νεοφιλοφασισμός». Ο «νεοφιλοφασισμός» παραπέμπει απευθείας στον φασισμό –ενώ δεν είναι απαραίτητο πως όλες οι εκφάνσεις του νεοφιλελευθερισμού είναι φασιστικές, κάθε άλλο. Και είναι πιο περιεκτικός, διότι πρώτα απ’ όλα ο πολιτικός νεοφιλελευθερισμός μπορεί να περιλαμβάνει και τον νεοφιλοφασισμό.

Είναι βέβαια εφικτές περιπτώσεις όπου ο νεοφιλελευθερισμός συνδυάζεται με τον πολιτικό φιλελευθερισμό, δηλαδή όπου ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι πολιτικός νεοφιλελευθερισμός. Τέτοιες περιπτώσεις υπάρχουν αρκετές στην Ευρώπη – τα διάφορα παραδοσιακά φιλελεύθερα κόμματα, που κάποια στιγμή ασπάστηκαν τον νεοφιλελευθερισμό, χωρίς όμως να εγκαταλείψουν τον πολιτικό φιλελευθερισμό τους. Είναι αποκαλυπτικό, όμως, ότι αυτά τα κόμματα κατά τα τελευταία χρόνια παίζουν δευτερεύοντα ρόλο στην πολιτική σκηνή.

Ο νεοφιλελευθερισμός εφαρμόστηκε πρώτη φορά πασιφανώς ως νεοφιλοφασισμός, με τη στυγνή δικτατορία του Πινοσέτ στη Χιλή. Στα ευρωπαϊκά και στα αμερικανικά δημοκρατικά καθεστώτα είναι ενδεικτικό ότι υιοθετήθηκε κατά τρόπο βιώσιμο και αποτελεσματικό κυρίως από τα πιο συντηρητικά κόμματα –με τη Θάτσερ στη Βρετανία, με τον Ρέιγκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, με τη γερμανική Χριστιανοδημοκρατία. Και, κατόπιν, από τα σοσιαλδημοκρατικά: ο τρόπος με τον οποίο ο νεοφιλελευθερισμός επικράτησε ως συναίνεση.

Στη διεθνή σφαίρα, το πέρασμα από την ιμπεριαλιστική στη νεοφιλελεύθερη φάση του καπιταλισμού συνίσταται σε μια νέα κατάσταση, όπου ο δυτικός καπιταλισμός δεν μπορεί να στηρίζεται στο πολιτικοστρατιωτικό σκέλος άσκησης της εξουσίας του –δεν μπορεί να ελέγχει απολύτως «κυβερνήσεις - μαριονέτες». Τώρα είναι πρώτιστα οικονομικά τα κύρια εργαλεία της εξουσίας, τα οποία όμως προσλαμβάνουν κι έναν άμεσα πολιτικό ρόλο: οι τράπεζες και οι διεθνείς οργανισμοί, όπως το ΔΝΤ, καθορίζουν επιμέρους κυβερνητικές πρακτικές ως προς τη δημοσιονομική πολιτική. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα είναι το «drone» του δυτικού καπιταλισμού –δεν χρειάζεται να οργανώνονται στρατιωτικά πραξικοπήματα για να ελέγχονται κυβερνητικές πολιτικές.

Οχι βέβαια ότι το καθαρά πολιτικοστρατιωτικό σκέλος της άσκησης εξουσίας είναι πλέον ανίσχυρο. Ο ρόλος του, όμως, είναι άλλος. Δεν είναι να ελέγχει κυβερνήσεις. Η εντολή Τραμπ για τη δολοφονία του Σουλεϊμανί ήταν μια επίδειξη ισχύος. Ο πολιτικός νεοφιλελευθερισμός μεταφέρει στο επίπεδο της διεθνούς πολεμικής ισχύος το πρότυπο του γενικευμένου ανταγωνισμού. Θα κυριαρχήσει εκείνη η δύναμη που θα φανεί πιο αποτελεσματική στα τρομοκρατικά της χτυπήματα. Ενέργειες όπως αυτή της δολοφονίας του Σουλεϊμανί δεν έχουν ως στόχο την αποτροπή τρομοκρατικών ενεργειών ή έστω τη μείωσή τους. Αντιθέτως, πρόκειται για αποδοχή του «τρομοκρατικού ανταγωνισμού» και διεκπεραίωση ενεργειών που δείχνουν ότι σε αυτόν τα ισχυρά καπιταλιστικά κράτη είναι ο «καλύτερος παίκτης».

* Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι καθηγητή της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών