Οι «Θέσεις για τη Φιλοσοφία της Ιστορίας» του Βάλτερ Μπένγιαμιν αρχίζουν με μια διάσημη αλληγορία. Ο ιστορικός υλισμός παρουσιάζεται ως ένας μηχανικός παίκτης σκακιού που τον χειρίζεται η θεολογία, ένας νάνος κρυμμένος κάτω από το τραπέζι. «Η μαριονέτα που ονομάζεται ιστορικός υλισμός κερδίζει κάθε φορά. Μπορεί εύκολα να κερδίσει οποιονδήποτε αν στρατολογήσει τις υπηρεσίες της θεολογίας, η οποία σήμερα, όπως γνωρίζουμε, είναι μικρή και άσχημη και πρέπει να κρύβεται».
Σε τι μπορεί η θεολογία, ο κουκλοπαίκτης, να βοηθήσει τη ριζοσπαστική παράταξη; «Η παράδοση των καταπιεσμένων», λέει ο Μπένγιαμιν, «μας διδάσκει ότι η κατάσταση έκτακτης ανάγκης στην οποία ζούμε δεν είναι η εξαίρεση αλλά ο κανόνας. Ο στόχος μας είναι να επιτύχουμε μια πραγματική κατάσταση έκτακτης ανάγκης». Η επανάσταση πρέπει να νικήσει την ψευδή κατάσταση εξαίρεσης, δηλαδή τον φασισμό, που αναδύεται στον ευρωπαϊκό Μεσοπόλεμο.
Ο Καρλ Σμιτ, συντηρητικός αντίπαλος του Μπένγιαμιν, συμφωνεί από την αντίθετη πλευρά. Η κατάσταση εξαίρεσης αναστέλλει τον νόμο για να σωθεί η τάξη. Καταστέλλει τον ιστορικό υλισμό και αποτρέπει την επανάσταση. Το φιλελεύθερο δίκαιο ωστόσο, παραπονιέται ο Σμιτ, δεν καταλαβαίνει το καθήκον του να υπερασπιστεί το κράτος από την επανάσταση. Το κεντρικό επιχείρημα της πολιτικής θεολογίας είναι ότι «όλες οι σημαντικές έννοιες της σύγχρονης θεωρίας του κράτους είναι εκκοσμικευμένες θεολογικές έννοιες λόγω της ιστορικής τους εξέλιξης αλλά και της συστηματικής θεολογικής τους δομής, μια και μεταφέρθηκαν από τη θεολογία στη θεωρία του κράτους. Για παράδειγμα, ο παντοδύναμος Θεός έγινε ο παντοδύναμος νομοθέτης. Για να μπορέσουμε να τις κατανοήσουμε πρέπει να αποδεχτούμε την καταγωγή τους από τη θεολογία. Η κατάσταση ανάγκης στο δίκαιο είναι ανάλογη με το θαύμα στη θεολογία».
Θεολογία και πολιτική φιλοσοφία, Θεός και νομοθέτης μοιράζονται τη συστηματική δομή τους. Η θεολογία έχει γίνει μικρή και άσχημη και δεν καταλαβαίνει τα θαύματα. Αλλά είναι ταυτόχρονα ο μυστικός κουκλοπαίκτης της (ριζοσπαστικής) πολιτικής. Ο δυτικός κόσμος έχει μπει σ’ αυτό που ονομάζεται «μετα-κοσμική» (post-secular) εποχή: μετά την ολική υποχώρηση της θρησκείας από τον δημόσιο χώρο, κεντρικό επίτευγμα του Διαφωτισμού, πρόσφατα έχουμε μια περίεργη ιδεολογική επιστροφή. Αλλά στην Ελλάδα μαλώνουμε ακόμη για τους διακριτούς ρόλους κράτους και εκκλησίας και τη σχέση της θρησκείας με την επιστημονική αλήθεια, προβλήματα που έχουν απαντηθεί στη Δύση από καιρό.
Παραφράζοντας τον Μπρούνο Λατούρ που υποστήριξε ότι η Δύση δεν έγινε ακόμη μοντέρνα, θα λέγαμε ότι η Ελλάδα δεν έχει γίνει ακόμη κοσμική. Οι σχέσεις μεταξύ κρατικής και εκκλησιαστικής εξουσίας παραμένουν συγκεχυμένες, θολές, το μέλλον βυθισμένο στο παρελθόν. Η διαμάχη εκκλησίας και κράτους χαρακτηρίζεται από την έλλειψη της φιλοσοφικής ανάλυσης και της ιστορικής κατανόησης του πραγματικού επίδικου.
Ετερονομία και αυτονομία στην πολιτική
Μεταφέρθηκε η θρησκευτική δομή στην πολιτική, όπως υποστηρίζει η πολιτική θεολογία; Πολλοί φιλόσοφοι το αρνούνται. Η θρησκεία και η πολιτική δεν έχουν τίποτα κοινό, η πολιτική εμφανίζεται και επιβάλλεται όταν η θρησκεία αποχωρεί. Κατά τον Ζακ Ρανσιέρ, η πολιτική αναδείχθηκε μαζί με την αρχαιοελληνική πόλη, όταν η Αθήνα εγκατέλειψε την προγονική και θρησκευτική αρχή και έγινε αυτοδιοικούμενη. Η δημοκρατία επικρατεί όταν ο δήμος, δηλαδή όσοι παραδοσιακά δεν είχαν τα προσόντα να κυβερνούν γιατί δεν είναι ιερείς, ηλικιωμένοι, σοφοί ή πλούσιοι, απαιτούν και αναλαμβάνουν την εξουσία.
Ο Καστοριάδης συμφωνεί. Διακρίνει τις κοινωνίες σε ετερόνομες, την πλειοψηφία στην ιστορία, και τις λίγες αυτόνομες εξαιρέσεις, κυρίως την αρχαία Ελλάδα και τη σύγχρονη Ευρώπη. Οι ετερόνομες κοινωνίες πιστεύουν ότι μια εξωτερική αρχή τούς έχει δώσει τον νόμο. Η εφεύρεση της πολιτικής, και της δημοκρατίας ως ιδιαίτερης μορφής της, οδήγησε στην ιδέα της αυτο-νομίας: η κοινωνία, ο συλλογικός εαυτός, νομοθετεί τους κανόνες που ο ίδιος ακολουθεί. Η νεωτερική εκκοσμίκευση είναι επομένως άμεσο αποτέλεσμα της παρακμής και υποχώρησης των θρησκευτικών πεποιθήσεων και πρακτικών από το δημόσιο. Ο ορθός λόγος, η επιστήμη και η τεχνολογία εκδίωξαν τις προκαταλήψεις, τις μάγισσες και τα ξωτικά. Η θρησκεία εγκατέλειψε τον δημόσιο χώρο, οι προ-νεωτερικές αρετές εγκαταλείφθηκαν, το κράτος έγινε ηθικά ουδέτερο.
Εντούτοις τα Συντάγματα που βασίζονταν στην αρχή της αυτονομίας διατήρησαν ένα ιερό μυστικό στην καρδιά της πολιτείας. Στις «Ευμενίδες» του Αισχύλου, τον μύθο της ίδρυσης της δημοκρατικής Αθήνας, ο Ορέστης αθωώνεται για τη μητροκτονία του. Η υπέρμαχός του Αθηνά δημιουργεί τον Αρειο Πάγο ως σύμβολο της νέας κοσμικής έννομης τάξης. Η φιλία και η πειθώ θα είναι οι αρχές της. Αλλά δεν αρκούν. «Το δεινόν, ο φόβος και ο τρόμος, δεν πρέπει να εκδιωχθούν από την πόλη» διακηρύσσει η Αθηνά. Για να πετύχει το νέο πολίτευμα, οι Ερινύες, παλιές, σκοτεινές, τρομακτικές θεές που προστατεύουν τη θρησκευτική και προγονική αρχή, μετονομάζονται σε Ευμενίδες και αναλαμβάνουν την προστασία των νεογέννητων. Ο φόβος και ο τρόμος που προκαλεί το υπερβατικό στοιχείο πρέπει να ενσωματωθούν στην πολιτεία για να υποστηρίζουν τους νέους θεσμούς και τον ορθό λόγο.
Βρίσκουμε τον ίδιο συνδυασμό στη Ρώμη. Η λέξη religio (θρησκεία) έχει δύο έννοιες: σχολαστική τήρηση των ιερών και των τελετουργιών, αλλά και κοινοτικός δεσμός. Η religio ως υπερβατική χάρις και κοινωνική δέσμευση συνδέει το ιερό με το πολιτικο-νομικό στοιχείο. Ο Pontifex είναι ιερέας αλλά και δικαστής. Το Senatus Populus Que Romanus, η ιδέα της Ρώμης, είναι ανώτερη και επιβάλλεται επί της κυβερνώσας λαϊκής συνέλευσης. Η Ρωμαϊκή Δημοκρατία καυχιέται για την κατάργηση της βασιλείας αλλά ταυτόχρονα περηφανεύεται για τους μυθικούς της βασιλιάδες.
Η Γαλλική Επανάσταση συνεχίζει την παράδοση και αυτοπροσδιορίζεται ως ενσάρκωση της Ρώμης. Ο μεγάλος της ιστορικός Ζιλ Μισλέ συνδυάζει τη Ρώμη με τον Χριστιανισμό και παρουσιάζει τον λαό ως έναν «δημοκρατικό Χριστό». Ο Ζαν-Ζακ Ρουσό υποστηρίζει ότι για να μπορέσουν οι θεσμοί του «Κοινωνικού Συμβολαίου» να εμπνεύσουν τις καρδιές των πολιτών χρειάζεται να ιδρυθεί μια «πολιτική θρησκεία» που θα περιβάλλει και ιεροποιεί το Σύνταγμα. Μια ορθολογική θρησκεία βασισμένη στην ιδέα της καθολικής ανθρωπότητας και λίγες βασικές αξίες είναι χρήσιμη για την κοινωνική ειρήνη.
Η γαλλική, η ρωσική και η κινεζική πολιτισμική επανάσταση προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια τέτοια πολιτική θρησκεία. Μεταξύ άλλων κατάργησαν το χριστιανικό ημερολόγιο εισάγοντας νέο τρόπο μέτρησης του χρόνου. Το πείραμα απέτυχε, ο φόβος του Ρουσό επιβεβαιώθηκε, το αίτημα παραμένει. Η ριζοσπαστική πολιτική χρειάζεται τον κουκλοπαίκτη για να κερδίσει. Η σύζευξη κοσμικού και θείου αποσκοπεί να περιβάλλει την κρατική εξουσία ή τη ριζοσπαστική ιδεολογία με τη θαλπωρή του θρησκευτικού συναισθήματος. Γι’ αυτά στα επόμενα.
* Ο Κώστας Δουζίνας είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»
