Από αυτή τη σκοπιά η λατρεία της τεχνητής νοημοσύνης και των ευφυέστατων Android θα έχει κερδίσει. Ο πραγματικός όμως κόσμος, ο κόσμος των ανθρώπων, θα έχει χάσει.
Σε συνθήκες πολέμου το «ιδεώδες» θα ήταν μια ελεύθερη αδέσμευτη πληροφόρηση των πολιτών από δημοσιογράφους με πρώτιστο καθήκον την ενημέρωση για γεγονότα τα οποία αποκρύπτονται ή διαστρεβλώνονται ανάλογα με τα συμφέροντα των εμπλεκόμενων ομάδων ή κρατών. Ωστόσο, είναι φανερό ότι κάτι τέτοιο ήταν και παραμένει εξωπραγματικό καθότι ασύμφορο για τις στρατιωτικές και πολιτικές αρχές εξουσίας. Δική τους πρόθεση είναι η διάδοση των «επιτυχιών» τους στο θέατρο της δράσης με απώτερο σκοπό τη διατήρηση του υψηλού φρονήματος των μαχόμενων στρατιωτών και της αντοχής των κατατρεγμένων αμάχων.
Για τούτο, από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήδη, τα κράτη απαγόρευαν την ελεύθερη ενημέρωση επιβάλλοντας ασφυκτική λογοκρισία, τοποθετώντας αντιπροσώπους τους στα δημοσιογραφικά γραφεία, κρατώντας τους δημοσιογράφους στα μετόπισθεν των πεδίων των μαχών. Ο Τύπος και το ραδιόφωνο μετέδιδαν προπαγανδιστικές ομιλίες και επίσημα ανακοινωθέντα. Ομως η δύναμη της κινηματογραφικής εικόνας άλλαξε όλα σχεδόν τα δεδομένα. Τα ολοκληρωτικά φασιστικά καθεστώτα ήταν τα πρώτα που αντιλήφθηκαν τα οφέλη της «ζωντανής» εικόνας στην προώθηση των συμφερόντων ή των ιδανικών τους σε μαζικό επίπεδο. Η εικόνα αποδείχτηκε προνομιακό εργαλείο με απίστευτους τεχνικούς χειρισμούς (μοντάζ) ασκώντας τεράστια κοινωνική επιρροή και χειραγώγηση μέσω της γνωστής θέσης «πιστεύω μόνο αυτό που βλέπω».
Κανείς βέβαια από τους πολίτες δεν αναρωτιόταν τότε για το πόσο εύκολο ήταν να σκηνοθετήσεις μια πειστική μυθοπλασία προσδίδοντάς της τα χαρακτηριστικά ενός ντοκιμαντέρ. Κορυφαίο παράδειγμα στην ιστορία του κινηματογράφου η ταινία που γυρίστηκε το καλοκαίρι του 1944 από τους ναζί στο στρατόπεδο Τερέζιενσταντ με τίτλο: «Ηταν τόσο ωραία στο Τερέζιενσταντ. Ο Φίρερ προσέφερε μια πόλη στους Εβραίους». Εκατοντάδες ηθοποιοί έπαιξαν τότε τον ρόλο των Εβραίων σε ένα κινηματογραφικό πλατό με εβραϊκή βιβλιοθήκη, ορχήστρες, χώρους κηπουρικής και αθλητισμού κ.ά. Στόχος ήταν να περιοριστούν οι φήμες για τα πραγματικά στρατόπεδα εξόντωσης των Εβραίων και να δημιουργηθεί μια θετική εικόνα για τους ναζί. Τίποτα πιο εύκολο από το να κατασκευαστούν τα λεγόμενα σήμερα fake news μέσω του κινηματογράφου, που από τη γέννησή του μαγεύει με τρικ και εφέ.
Με την έλευση της τηλεόρασης η δύναμη της εικόνας έγινε ισχυρότερη σε καιρούς πολέμου. Βομβαρδισμοί, αιματοχυσίες, θρήνοι, φρικαλεότητες αλλά και αναλύσεις, προβλέψεις και εκτιμήσεις προβάλλονταν πια σε απευθείας μετάδοση. Με τον πόλεμο του Βιετνάμ, που γέννησε το πιο μεγαλειώδες αντιπολεμικό κίνημα στην Αμερική και αλλού, η χρήση κινητού βίντεο στην υπηρεσία της τηλεόρασης γενικεύτηκε, μαζί με την αύξηση του αριθμού των ξένων δημοσιογράφων που στέλνονταν στο θέατρο των επιχειρήσεων. Το αποκορύφωμα ήταν ο πόλεμος του Κόλπου (1991) που καθήλωσε εκατομμύρια θεατές στα σαλόνια τους αναδεικνύοντας τον τηλεοπτικό κολοσσό CNN σε αδιαφιλονίκητο παγκόσμιο κάτοχο της πληροφόρησης.
Εκτοτε τα μοτίβα της προπαγάνδας του πολέμου εξελίχθηκαν σε διάφορα στάδια τα οποία επαναλαμβάνονται σταθερά: Συγκλονιστικές εικόνες. Πειραματισμοί σε νέες τεχνολογίες του «θεάματος». Κατάργηση της «απόστασης». Εκατέρωθεν ελεγχόμενη διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Ελεγχος, λογοκρισία ή και φυσική εξόντωση των ανεξάρτητων δημοσιογράφων.
Σήμερα ο πόλεμος Ρωσίας - Ουκρανίας θεαματικοποιείται στο ανανεωμένο τοπίο του κυβερνοχώρου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, παράλληλα με τη διατήρηση του προπαγανδιστικού ρόλου των παραδοσιακών μέσων μαζικής ενημέρωσης (τηλεόραση, ραδιόφωνο). Οπως αναφέρθηκε σε τηλεοπτική εκπομπή, «αυτός είναι ο πόλεμος του TikTok». Δεν έχουν άδικο. H κινεζικής εφεύρεσης εφαρμογή είναι τεχνολογικά άψογη, πολυγλωσσική, ιδιαίτερα δημοφιλής στη νέα γενιά με δισεκατομμύρια χρήστες σε ολόκληρο τον κόσμο.
Ωστόσο μια τέτοια άποψη μπορεί να είναι εξαιρετικά επικίνδυνη. Γιατί αν κάτι έχουν να διδαχθούν οι νεότερες γενιές, είναι πως οι βόμβες, τα συμβατικά και πυρηνικά όπλα, οι ξεριζωμοί των ανθρώπων και οι θάνατοι είναι πραγματικά γεγονότα. Δεν είναι -προς λύπη των μεταμοντέρνων κοινωνικών επιστημόνων- ούτε κείμενα, ούτε εικόνες σε βιντεοπαιχνίδια που επιδέχονται πολλαπλές νοηματοδοτήσεις.
Από αυτή τη σκοπιά, δεν είχε άδικο ο σπουδαίος ιστορικός Μαρκ Φερό που φοβόταν πως, παρά τις διαφοροποιημένες πηγές ενημέρωσης, η πληροφόρηση για την Ιστορία μπορούσε τόσο να αφυπνίζει όσο και να τυφλώνει.
Αν παρασυρθούμε, επομένως, από τη θεαματικοποίηση του πολέμου -γνωρίζοντας τους αδυσώπητους οικονομικούς ανταγωνισμούς των μέσων και τις ολοφάνερα διαφοροποιημένες «ευαισθησίες» προσέγγισης (Αφγανιστάν, Ιράκ, Συρία, Κόσοβο, κ.λπ.)- κινδυνεύουμε να γαλουχήσουμε μια γενιά με μειωμένα ανακλαστικά απέναντι στον πόλεμο, πράγμα καταστροφικό για ένα παγκόσμιο κίνημα ειρήνης.
Εχουμε την εντύπωση ότι οι ιστορικοί του μέλλοντος δεν θα διαβάσουν τις συντεταγμένες αυτού του πολέμου σε κάποια βιβλία, αλλά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με τις υπερεξειδικευμένες τεχνικές παρουσίασης ή παραποίησης των γεγονότων, δημιουργίας εικόνων, συσσώρευσης μεγάλων δεδομένων κ.λπ. Από αυτή τη σκοπιά η λατρεία της τεχνητής νοημοσύνης και των ευφυέστατων Android θα έχει κερδίσει. Ο πραγματικός όμως κόσμος, ο κόσμος των ανθρώπων, θα έχει χάσει.
Θλιβερό γεγονός για τον αιώνα που ο Μανουέλ Καστέλς (Manuel Castells) ονόμασε «Αιώνα της Πληροφορίας». Εναν αιώνα πολλά υποσχόμενο μέσω της δημιουργικής ικανότητας του ανθρώπινου μυαλού. Δυστυχώς, όμως, όλες οι θαυμαστές υποσχέσεις κινδυνεύουν να στραφούν εναντίον μας αν αφήσουμε τις συνειδήσεις και την κριτική ευφυΐα μας να καθοδηγούνται από όσους έχουν ως μοναδικό στόχο να τρέφουν διαρκώς το τέρας της προπαγάνδας.
Κλείνουμε αυτή την παρέμβαση με τους στίχους του Πάμπλο Νερούδα – επίλογος στο εκπληκτικό βιβλίο «End of Millennium» του Μανουέλ Καστέλς (1998).
«Εγώ σκέφτομαι ν’ ανακατέψω τα πράγματα,
να τα ενώσω και να τα φρεσκογεννήσω,
να τα μπερδέψω, να τα γδύσω,
ωσότου το φως του κόσμου
να ‘χει την ενότητα του ωκεανού:
μιαν αφειδώλευτη ακεραιότητα,
ένα λάλον μύρο».
*Αλεξάνδρα Κορωναίου, καθηγήτρια Κοινωνιολογίας, πρώην κοσμήτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
**Κώστας Ζώρας, ομότιμος καθηγητής, πρώην αντιπρύτανης στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου
