Κατ’ αρχάς τι σημαίνει η λέξη του τίτλου.

Παρειδωλία ονομάζεται το ψυχολογικό φαινόμενο κατά το οποίο ένα δυσδιάκριτο ή ασαφές εξωτερικό ερέθισμα εκλαμβάνεται εσφαλμένα ως ευκρινές και πλήρως αναγνωρίσιμο.

Η λέξη αυτή προέρχεται από το πρόθημα «παρά» (αντί, εκτός αλλά και σε αντίθεση με) και το αρχαίο ελληνικό ουσιαστικό «εἴδωλον» που σημαίνει μη πραγματική εικόνα, αναπαράσταση, ομοίωμα. Παραδείγματα παρειδωλίας είναι η αναγνώριση προσώπων στα σύννεφα ή στην επιφάνεια της Σελήνης ή του Άρη.

Ωστόσο αυτή η λέξη χρησιμοποιείται επίσης για να εξηγήσει ένα συνηθισμένο φωτογραφικό φαινόμενο. Οι περισσότεροι άνθρωποι όταν βλέπουν φωτογραφίες τους δεν τους αρέσει ο εαυτός τους όπως καταγράφεται από το φωτογραφικό φακό. Σκίζουν τις φωτογραφίες ή σβήνουν το ψηφιακό αρχείο. Υπάρχει εξήγηση;

Μια πρώτη εξήγηση είναι καθαρά ψυχολογική. Όλοι έχουμε στο μυαλό μας μια εικόνα του εαυτού μας που δεν αντιστοιχεί ακριβώς με αυτό που βλέπουμε στον καθρέφτη ή σε μια φωτογραφία. Είναι πολύ πιο εξιδανικευμένη. Το αποτέλεσμα είναι όταν βλέπουμε μια φωτογραφία να μας φαίνεται ξένη ως προς την εικόνα που έχουμε στο μυαλό μας για τον εαυτό μας. Σε αυτά προσθέστε και το γεγονός ότι οι σύγχρονοι φωτογραφικοί φακοί είναι εξαιρετικά ευκρινείς. Που σημαίνει ότι καταγράφουν και τον παραμικρό πόρο του δέρματος, το πιο μικροσκοπικό σπυράκι, την πιο ανεπαίσθητη ρυτίδα. Δεν βλέπουμε ποτέ έτσι στην πραγματική ζωή. Βλέπουμε τον άλλο (και τον εαυτό μας) πάντοτε με πολύ λιγότερη ευκρίνεια και επιπλέον, τον βλέπουμε με τα μάτια του νου, συναισθηματικά. Επομένως, υπάρχει συνήθως μεγάλη αναντιστοιχία μεταξύ μια φωτογραφίας, που δεν καταγράφει όπως τα μάτια του νου, και της εικόνας που έχουμε του εαυτού μας ή του άλλου.

Υπάρχει όμως και μια άλλη εξήγηση γιατί δεν μας αρέσουν συνήθως οι ίδιες μας οι φωτογραφίες και σχετίζεται με την παρειδωλία.

Το πρόσωπο είναι το πρώτο πράγμα που μαθαίνουμε να αναγνωρίζουμε από τη στιγμή που γεννιόμαστε. Ένα βρέφος σαρώνει το πρόσωπο της μητέρας του και μελετά τις λεπτομέρειες του ως ένα από τα πρώτα διανοητικά καθήκοντά του που θα το βοηθήσει στην επιβίωση. Γινόμαστε από μικροί τόσο καλοί στην αναγνώριση προσώπων ώστε αυτό να γίνει η βάση της παρειδωλίας. Βλέπουμε πρόσωπα ακόμα και εκεί που δεν υπάρχουν, στα σύννεφα ή στην επιφάνεια άλλων πλανητών και ουράνιων σωμάτων.

Στα παραπάνω, συμπληρώστε το γεγονός ότι ο δυτικός πολιτισμός μας έμαθε να θαυμάζουμε «το ωραίο», που σημαίνει το συμμετρικό, το αρμονικά δομημένο. Όμως το πρόσωπο ενός ανθρώπου δεν είναι ποτέ απολύτως συμμετρικό. Υπάρχει πάντοτε μια μικρή ή μεγαλύτερη διαφορά μεταξύ της δεξιάς πλευράς ενός προσώπου και της αριστερής. Όταν λοιπόν κοιτάζουμε τον εαυτό μας στον καθρέφτη ο νους αποκαθιστά τη συμμετρία. Παίρνει την «καλή πλευρά» του προσώπου μας και την διπλασιάζει και προς την άλλη πλευρά. Έτσι έχουμε μια εξιδανικευμένη εικόνα του εαυτού μας στο μυαλό μας. Όταν λοιπόν βλέπουμε μια φωτογραφία μας αυτή δεν αντιστοιχεί με αυτήν του νου. Νομίζουμε ότι ο φακός μάς ξεγελά, ο φωτογράφος δεν κατάφερε να μας απεικονίσει σωστά.

Φαινομενολογία, παιχνίδια του νου. Είναι ο λόγος που είμαστε άνθρωποι άλλωστε.