Επετειακή εκδήλωση-ημερίδα με αφορή την επέτειο 100 χρόνων από το 1922 και θέμα Τραύμα, συλλογική Μνήμη, επανόρθωση μέσω του "άλλου", διοργάνωσαν το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς και ο Όμιλος Φίλων ΙΝΠ Θεσσαλονίκης στην Αίθουσα του Δημοτικού Συμβουλίου Θεσσαλονίκης στις 6 Μαΐου 2022.
Της εκδήλωσης προηγήθηκε ένα μεθοδολογικό εργαστήριο τον περασμένο Φεβρουάριο, στο πλαίσιο του προγράμματος με θέμα Εκατό χρόνια από το 1922: Ταυτότητες, δομές, πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου και ειδικά στις Νέες Χώρες, ενώ θα ακολουθήσουν άλλες δυο δημόσιες εκδηλώσεις έως το τέλος του έτους που θα καλύψουν άλλες διαστάσεις του θέματος.
Ανοίγοντας τις εργασίες της ημερίδας, ο Μιχάλης Μπαρτσίδης, επιστημονικός διευθυντής του ΙΝΠ, έθεσε το πλαίσιο καθώς και την επιστημονική και πολιτική προοπτική του προγράμματος. Εξηγώντας τι διαφοροποιεί αυτό το πρόγραμμα από άλλα που τρέχουν φέτος, τόνισε τη σημασία της μνήμης χωρίς, ωστόσο, αυτή να μετατρέπεται σε καθήλωση σε απολυτοποιημένες τραυματικές στιγμές του παρελθόντος ενός εθνικού εαυτού. Αν αντιμετωπίζεται η ελληνική περίπτωση ως μοναδική και ιδιαίτερη τότε ευνοείται το αφήγημα του ξεριζώματος ενός ομοιογενούς ελληνισμού από την τουρκική βαρβαρότητα. Αντιθέτως, θα πρέπει το 1922 να τοποθετείται μέσω μιας διεπιστημονικής και συγκριτικής προσέγγιση στο διεθνές πλαίσιο της εποχής κατάρρευσης τριών αυτοκρατοριών, να συνδέεται με το σήμερα ενεργοποιώντας τις απωλεσθείσες εναλλακτικές δυνατότητες του παρελθόντος, να ανοίγεται στο παρόν, στη φαντασία και στο μέλλον. Μέσω της αναγνώρισης του τραυματικού βιώματος όχι ως μοναδικού αλλά ως κοινού βιώματος και άλλων, μετατρέπεται η μνήμη σε κατανόηση και γνώση, φωτίζονται σκοτεινές πλευρές της συγκρότησης των πολιτικών και πολιτισμικών ταυτοτήτων στο σήμερα.
Η Αιμιλία Σαλβάνου, ιστορικός, αναφέρθηκε στο πώς η προσφυγική μνήμη μπόλιασε σταδιακά τη μνήμη της Μικρασιατικής Καταστροφής, πώς από το κατακερματισμένο αφήγημα των ατομικών εμπειριών μετατράπηκε σε συλλογική, πολιτισμική και στη συνέχεια σε εθνική και πολιτική μνήμη. Στο δεύτερο μέρος της εισήγησής της αναφέρθηκε στις προκλήσεις της επετείου θέτοντας τρία ζητήματα: α) την ανάγκη ένταξης της Μικρασιατικής Καταστροφής στη διεθνή συγκυρία του μακρού Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και στην κατανόηση του ξεριζωμού των Μικρασιατών ως μέρος των μεγάλων προσφυγικών ρευμάτων που δημιούργησε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. β) την ανάγκη να μιλήσουμε για τους πρόσφυγες ως στοιχείο διαμόρφωσης του σύγχρονου εθνικού κράτους και γ) την ανάγκη να σκεφτούμε πάνω στο αφήγημα της επετείου και αντί να περιοριστούμε στο τραύμα και στην εποποιία της αποκατάστασης, να ενσωματώσουμε τις σύγχρονες επιστημονικές έρευνες και προσεγγίσεις.
Η αρχαιολόγος Λίλα Β. Σαμπανοπούλου στην εισήγηση με τίτλο "Η κληρονομιά του "άλλου" στις νέες χώρες: προσφυγικές, ανεπίσημες, επεμβάσεις επί ισλαμικών μνημείων" αναφέρθηκε στον νέο ρόλο που καλούνται να διαδραματίσουν μνημεία της περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας και συγκεκριμένα της Θεσσαλονίκης και του Κιλκίς, μετά την εγκατάσταση των προσφύγων στην βορειοελλαδική επικράτεια.
Παρουσιάστηκαν οι επεμβάσεις που πραγματοποιούνται για την νέα χρήση τους, που χωρίς να υπαγορεύονται από την κεντρική διοίκηση, σέβονται απόλυτα την ιστορικότητα των μνημείων αυτών, αναδεικνύοντας και την αυθεντικότητά τους. Ερμηνεύονται ως εκ τούτου ως αποτελέσματα ή του υψηλού πολιτιστικού επιπέδου που μεταφέρουν οι πρόσφυγες στη νέα του πατρίδα, απαλείφοντας το όποιο τραύμα, ή της ενσυναίσθησης ότι το τραύμα βάλλει εξίσου και την άλλη ανταλλαγείσα μερίδα και ως τέτοιο πρέπει να θεραπευτεί.
Η φιλόλογος και συγγραφέας Αθηνά Παπανικολάου αναφέρθηκε στην πληθυσμιακή ομάδα των Βαλαάδων, αποκλειστικά ελληνόφωνων αγρότών, πλειοψηφικά Μπεκτασήδων μουσουλμάνων της περιοχής Βοΐου Κοζάνης και Γρεβενών, που περιλήφθηκαν στους ανταλλαχθέντες (13.575 άτομα). Ιστορικές αρχειακές αναφορές, δημοσιεύσεις, ιστορικές μελέτες και αποσπάσματα από νουβέλα του Μιχ. Παπακωνσταντίνου και από διήγημα του Κοζανίτη νομικού-λογοτέχνη Κων. Τσιτσελίκη διάνθισαν την παρουσίαση.
Ο Αϋτζάν Γιλμάζ (Αycan Yilmaz), οικονομολόγος και συγγραφέας του βιβλίου "Μια ιστορία ανταλλαγής", απόγονος των Βαλαάδων, γεννημένος το 1949 στην Τουρκία, στην εισήγησή του ξετύλιξε την ιστορία τη δική του και της οικογένειάς του. Σε μια αφήγηση ζωής και προφορικής ιστορίας (στα ελληνικά) ο Γιλμάζ εστίασε σε δυο σημεία. Πρώτον, στο ότι οι περιουσίες που άφησαν οι ανταλλάξιμοι και των δύο πλευρών ήταν μεγάλες, ενώ στις νέες πατρίδες ταλαιπωρήθηκαν πολύ ώσπου να τακτοποιηθούν. Δεύτερον, στο ότι η οικογένειά του αναγκάστηκε στην Ελλάδα να φιλοξενήσει για ένα εξάμηνο μια ελληνική οικογένεια που ήρθε από την Ανατολία και το ίδιο συνέβη και στο Γεσίλπουρτς, όπου η δική του οικογένεια φιλοξενήθηκε για κάποιους μήνες στο σπίτι μιας ελληνικής οικογένειας. Και στις δύο περιπτώσεις, παρ’ όλο που οι Έλληνες ήταν τουρκόφωνοι και οι μουσουλμάνοι ελληνόφωνοι, έζησαν αρμονικότατα. Στη συνέχεια αναφέρθηκε στα ήθη και έθιμα που συνέχισαν να διατηρούν στην καινούρια πατρίδα και στην αγάπη που συνεχίζουν να καλλιεργούν για την Ελλάδα επειδή την θεωρούν γενέθλιο τόπο τους.
Ο εκπαιδευτικός-συγγραφέας Αντρέας Αθανασιάδης αναφέρθηκε στο πολιτικό υπόβαθρο του ελληνικού πληθυσμού των Καυκασίων, κατά τα έτη που αυτός έζησε ως μειονότητα στο νότιο άκρο της τσαρικής Ρωσίας, στον Αντικαύκασο, μετακινούμενος από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Εστίασε κυρίως στην τελευταία περίοδο πριν από την προσφυγοποίηση και τη μεταφορά του στην Ελλάδα τεκμηριώνοντας με αναφορές σε έγγραφα (αδημοσίευτα ή δημοσιευμένα σε σχετικούς τόμους) του υπουργείου Εξωτερικών, του αρχείου Ελ. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη κ.ά.) και αδημοσίευτες καταγραφές (Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών). Θεώρησε ότι αυτά οριοθετούν μια διαφορετική εμπειρία, σε σχέση με άλλους προσφυγικούς πληθυσμούς της ίδιας περιόδου, εμπειρία που αποτελεί -ενδεχομένως- και την αιτία αγνόησης, παράλειψης ή περιθωριοποίησής των στο πλαίσιο της ευρύτερης εθνικής προσφυγικής μνήμης.
Ο Γιάννης Ζιώγας, ιστορικός τέχνης, ζωγράφος και καθηγητής στο Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, παρουσίασε ένα σημαντικό περιστατικό καταστροφής των ζωγραφικών έργων της Στρατιάς που παρήγαγαν οι Παπαλουκάς, Βυζάντιος. Τα έργα δεν εμπνεόταν αποκλειστικά από τη στρατιωτική δραστηριότητα των Ελλήνων, αλλά έδιναν παράλληλα μια ολοζώντανη εικόνα της ιωνικής γης και των κατοίκων της. Η έκθεση τους στην Αθήνα μεταφέρθηκε στη Σμύρνη και εκεί συνέπεσε με την καταστροφή, αφού εγκαταλείφθηκαν στην προκυμαία. Μια καταστροφή μέσα στην καταστροφή. Συγχρόνως, ο ομιλητής έδειξε την αλλαγή του βλέμματος των εικαστικών από ειδυλλιακό, φωτεινό, ιμπρεσιονιστικό σε ένα βλέμμα ρεαλισμού του ελληνικού τοπίου βιωμένου ως έχει, σε σκίτσα με κάρβουνο.
Η Έφη Βουτυρά, ομ. καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, σχολίασε το σύνολο των εισηγήσεων τονίζοντας την ποιότητα τους και έδωσε το πλαίσιο της συζήτησης με τρεις ιστορικές-εργογραφικές αναφορές. Μνημόνευσε το σεμινάριο "Τρεις γενιές προσφύγων- ετοιμασίες προφορικής μαρτυρίας" της Άλκης Νέστορος-Κυριακίδου στη Θεσσαλονίκη το 1981. Παρατήρησε ότι διεθνώς στις αναγκαστικές μετακινήσεις η μόνη περίπτωση που η λέξη πρόσφυγας έχει θετική συνδήλωση (η υπερηφάνεια τους που ήταν πρόσφυγες) είναι στα ελληνικά, υποστηρίζοντας τη σημασία της ανθρωπολογικής αυτής πρόσληψης στο έργο της Ρενέ Χιρσόν. Όσον αφορά, δε το διαγενεακό τραύμα της Μικρασιατικής Καταστροφής αναφέρθηκε στο "Με τον διωγμό στην ψυχή" της Λίμπυ Τάτα-Αρσέλ έργο που συνδυάζει συγκριτικά ψυχολογία και βιωμένη μαρτυρία. Η συγγραφέας επιστρέφει τελικά στην Πέργαμο, κάθεται στο πηγάδι και ομολογεί "τώρα τους συγχώρεσα", παρέχοντας μας έτσι μια εμβληματική φράση-ιδέα για την "επανόρθωση" του συλλογικού τραύματος μέσα από τον άλλο.
Μετά το πέρας των εισηγήσεων ακολούθησε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση κατά την οποία έγιναν διευκρινιστικές ερωτήσεις, προτάσεις για περαιτέρω έρευνα επί των θεμάτων που τέθηκαν.
