Κάθε άλλο παρά «ολιστική» ήταν η προσέγγιση που πρότεινε ο πρωθυπουργός στους νέους. Ζητώντας τους να στρέψουν το βλέμμα στον ωραίο καιρό, στους φίλους, στην οικογένεια, ο πρωθυπουργός εστίασε στο «μερικό» αφήνοντας εκτός συζήτησης όλα εκείνα τα οποία εγκλωβίζουν τη νεολαία σε ένα αδιέξοδο κυνήγι ατομικών ευκαιριών χωρίς αντίκρισμα: κακοπληρωμένες θέσεις απασχόλησης, συνθήκες εργασίας, δημιουργία αυτόνομης οικογένειας, κ.ά. Ο οφθαλμοφανής αναγωγισμός του πρωθυπουργού είχε ως στόχο την απομάκρυνση των νέων από κάθε σκέψη αμφισβήτησης των νεοφιλελεύθερων πολιτικών και διαμαρτυρίας για την κραυγαλέα απουσία κράτους πρόνοιας.
Με μία φράση που θυμίζει εικονογράφηση σχολικών εγχειριδίων του ’60, o πρωθυπουργός έκλεισε το μάτι στη γενιά του brain drain καλώντας την να πάρει τον δρόμο της επιστροφής στη γλυκιά πατρίδα: «Η Ελλάδα μπορεί να προσφέρει συνολικά καλές δουλειές, καλές απολαβές, οικογένεια, φίλους και ένα εξαιρετικό περιβάλλον στο οποίο να εργάζεται κανείς αλλά και να ζει. Και νομίζω ότι αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία για νέους ανθρώπους οι οποίοι έφυγαν και είναι διατεθειμένοι να γυρίσουν».
Η σκέψη του, δυστυχώς, απέχει πολύ από τις εμπειρίες των νέων που αναγκάστηκαν να φύγουν. Η Ελλάδα κατέχει την 4η θέση στη μαζικότητα της μεταναστευτικής εκροής στην Ευρώπη και την 3η σε ποσοστό νέων μεταναστών. Επιπλέον, οι σχετικές έρευνες αποδεικνύουν ότι η αναζήτηση καλύτερης ζωής στο εξωτερικό δεν ταυτίζεται αναγκαστικά με καλύτερους μισθούς αλλά περιλαμβάνει όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της καθημερινής ζωής.
Η νέα γενιά ζει την απομάγευση της εργασίας, την υπερεκμετάλλευση, τη στέρηση αυτόνομης στέγασης, την έλλειψη αξιοπρεπούς περίθαλψης, τη χρήση ουσιών, αλκοόλ και ψυχοφαρμάκων. Για μεγάλο τμήμα της νεολαίας κάθε βήμα εξόδου από το παιδικό δωμάτιο σκοντάφτει σε ένα σκοτεινό τούνελ που καταπίνει όνειρα και επιθυμίες.
Η προσέγγιση του πρωθυπουργού αποκρύπτει «ολιστικά» τις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες. Η νεολαία εμφανίζεται ως ενιαία ηλικιακή ομάδα και η Ελλάδα ως ιδανική χώρα για να ζεις. Αγνοεί, άραγε, ο πρωθυπουργός ότι χιλιάδες νέοι άνθρωποι συνθλίβονται από συναισθήματα ντροπής όταν αδυνατούν να απολαύσουν τον -ούτως ή άλλως- εμπορευματοποιημένο ελεύθερο χρόνο τους; Οταν διακριτικά αποσύρονται από παρέες και επιθυμητές δραστηριότητες, επειδή δεν διαθέτουν χρήματα για εξόδους και ταξίδια; Για τους πολλούς το «εξαιρετικό περιβάλλον» του κ. Μητσοτάκη δεν είναι παρά ένα τοπίο στην ομίχλη.
Στην έρευνά μας με τίτλο «Μεταβάσεις, μετανάστευση και πολιτική: κατανοώντας τη νεολαία σε περίοδο κρίσης», τα πρώτα ποιοτικά στοιχεία ανάλυσης λόγου προκαλούν θλίψη. Μια νεαρή 30 ετών περιγράφει την κρίσιμη στιγμή της μετανάστευσής της:
…Στην Ελλάδα δουλεύαμε πάρα πολύ σκληρά οι νοσηλεύτριες, κάναμε εξοντωτικές βάρδιες, πολλές από τις οποίες δεν τις πληρωνόμασταν καθόλου. Εγώ προσωπικά είχα καταλήξει να χάσω πολλά κιλά, να είμαι πολύ εξασθενημένη, πάρα πολύ κουρασμένη και ο μισθός μου είχε μειωθεί…
Υπάρχει, βεβαίως, η οικογένεια. Ο πρωθυπουργός γνωρίζει το ψυχοσυναισθηματικό φορτίο του σημαντικότερου κοινωνικού θεσμού και του ρόλου του στην αναπλήρωση του ανύπαρκτου κράτους πρόνοιας. Ξεχνά, όμως, ότι η ελληνική οικογένεια δεν είναι πια αυτό που ήταν. Νέες μορφές οικογενειακής συνύπαρξης, ευάλωτοι δεσμοί, φυσική και οικονομική εξασθένιση των ηλικιωμένων μελών, ακρίβεια και φτώχεια καθιστούν την οικογένεια αδύναμη να «προστατεύσει» τα νεότερα μέλη της. Οι ανισότητες πλήττουν, κυρίως, τις μονογονεϊκές οικογένειες, τις γυναίκες, τους απομονωμένους ηλικιωμένους, τους ανάπηρους, τους ψυχικά ασθενείς. Οι οικογενειακές σχέσεις δεν είναι πάντα αρμονικές. Κάποτε γίνονται πηγή δυστυχίας.
Οπως αναφέρει ένας νέος 34 ετών:
Ημουν δυστυχισμένος απλά, έμενα σπίτι μου με τη μάνα μου, όταν με είχε σταματήσει και το συγγενικό πρόσωπο που με είχε προσλάβει γιατί δεν είχε λόγο να με κρατήσει... Αναγκάστηκα να φύγω γιατί ήμουν δυστυχισμένος.
Οι αιτίες απογοήτευσης και φυγής των νέων είναι πολυσύνθετες. Στο παραπλανητικό αφήγημα του πρωθυπουργού αντιπαραθέτω την απλή αφήγηση μιας νεαρής γυναίκας η οποία εργάζεται σήμερα στο εξωτερικό:
Εβλεπα ότι η οργάνωση και η λειτουργία του κράτους έπασχε από παντού…απλά διαιωνιζόταν μια κατάσταση που οδηγούσε στο να χτυπήσουμε το κεφάλι στον τοίχο. Και κάποια στιγμή αποφασίζω ότι δεν μπορώ εγώ να κάνω οικογένεια… Κι όμως υπάρχει αυτό το αφήγημα στην Ελλάδα ότι η οικογένεια είναι από πίσω. Πάντα θα έχεις ένα πιάτο φαΐ και ένα σπίτι. Οταν όμως έκανα το παιδί μου, δεν ήξερα αν υπάρχει άλλο δωμάτιο στο πατρικό μου για να μεγαλώσει.
Η δυσαρέσκεια των νέων από το πολιτικό σύστημα είναι βαθιά και μακρόχρονη. Η αντιμετώπισή τους, άλλοτε με χαριτωμένες αναρτήσεις στα μέσα δικτύωσης και άλλοτε με βομβίδες κρότου-λάμψης, προκαλεί οργή. Η προσέγγιση του πρωθυπουργού μάλλον βασίζεται στις εμπειρίες των ολίγων «κληρονόμων» διακεκριμένων οικογενειών. Οι κάθε μορφής αποκλεισμένοι είναι αόρατοι για τον πρωθυπουργό. Τον τυφλώνει η λάμψη της περίοπτης κοινωνικής τάξης στην οποία ανήκει και την οποία εκπροσωπεί. Στον αντίποδα, όμως, της τυφλότητας υπάρχει και το «Περί φωτίσεως» του Ζοζέ Σαραμάγκου. Ας το έχουμε υπόψη μας στην παράδοξη εποχή που ζούμε. Ιδιαίτερα εν όψει εκλογών.
*καθηγήτρια Κοινωνιολογίας, πρώην κοσμήτορας Σχολής Κοινωνικών Επιστημών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
