«Όσο εγωιστής κι αν είναι ο άνθρωπος», έχει γράψει ο Άνταμ Σμιθ, «αποδεικνύεται ότι έχει μέσα του ορισμένες αρχές, που τον κάνουν να ενδιαφέρεται για τη μοίρα των άλλων. Θέλει να τους βλέπει ευτυχισμένους, παρ’ ότι δεν αποκομίζει τίποτα από αυτό, παρά μόνο τη χαρά να τους βλέπει έτσι». Xριστιανικό; Ίσως. Μόνο που ο Άνταμ Σμιθ δεν ήταν ακριβώς ένας απόστολος του χριστιανισμού. Πρόκειται για τον συγγραφέα του πεντάτομου έργου «Ο πλούτος των εθνών», που αποτελεί το ευαγγέλιο της ελεύθερης αγοράς!
Το θέμα της αλληλεγγύης και της αλληλοβοήθειας το συζητάμε συχνά, χωρίς να κατανοούμε την υλική βάση του. Αν όλα εξηγούνται από ένα «εγωιστικό γονίδιο» και έναν «τυφλό ωρολογοποιό» όπως τα εννοούν οι αδαείς, από που προκύπτει το ενδιαφέρον για τη ζωή των άλλων;
Περί αυτού υπάρχουν θεωρίες και θεωρίες. Στη μία άκρη του φάσματος βρίσκονται εκείνοι που στην έγνοια μας για τους άλλους βλέπουν «αμοιβαιότητα»: θέλουμε όλον τον κόσμο ευτυχισμένο, γιατί έτσι αισθανόμαστε λιγότερο απειλούμενοι και ενδόμυχα περιμένουμε ότι και οι άλλοι (θα πρέπει να) μας αντιμετωπίζουν με τον ίδιο τρόπο. Από την άλλη μεριά, υπάρχει και η Σχολή των «ηθικών αρχών»: είμαστε πλασμένοι καλοί, λένε. Δεν θα μπορούσαμε λοιπόν παρά να θέλουμε το καλό και την ευτυχία των άλλων.
Όσο ιδιοτελής -και κατ’ ουσίαν εγωιστική- φαίνεται η πρώτη θέση τόσο εξωπραγματική φαντάζει η δεύτερη. Στην εποχή μας, είναι καλά εμπεδωμένη η πεποίθηση πως ό,τι σκεφτόμαστε και ό,τι πράττουμε αποβλέπει τελικά στο δικό μας όφελος. Όχι πάντοτε στο υλικό ή το άμεσο όφελος, αλλά πάντως σε κάτι που μακροπρόθεσμα και σε τελευταία ανάλυση μας συμφέρει. Δεν μπορεί να έχουμε φτάσει μέχρι εδώ στην εξέλιξή μας, χωρίς να έχουμε προσαρμόσει απόλυτα τα συναισθήματα και τη λογική μας στην εξυπηρέτηση των αναγκών μας. Αλλιώτικα θα είχαμε εκλείψει.
Παρ’ όλα αυτά, όπως γνωρίζουμε σήμερα, το Είδος μας χαρακτηρίζεται από κάτι σχετικά σπάνιο: έχει εφεύρει και έχει αξιοποιήσει στο έπακρο τον λεπτομερή καταμερισμό εργασίας μεταξύ ατόμων που δεν έχουν γενετική -ή άλλη- ομοιομορφία. Τέτοιον καταμερισμό δεν τον συναντάμε συχνά στο ζωικό Βασίλειο, με εξαίρεση τα λεγόμενα «κοινωνικά έντομα» (μυρμήγκια, μέλισσες, κλπ.) ή ορισμένα τρωκτικά. Πρόκειται συνεπώς για μια ιδιαιτερότητα, που προσιδιάζει στην εξελικτική μας πορεία.
Η διάθεση συνεργασίας και η αλληλοβοήθεια αποδίδονται στην «αλτρουιστική συμπεριφορά», που πιστεύεται ότι προάγει την κοινωνικότητα (prosocial behavior). Ο ηθικός αλτρουισμός δεν ταυτίζεται βέβαια με τον βιολογικό. Με επιστημονικούς όρους, αλτρουισμός σημαίνει ότι, υπό συνθήκες, ορισμένα άτομα θυσιάζουν συνειδητά το άμεσο, ατομικό τους συμφέρον, για να βοηθήσουν άλλα. Το φαινόμενο έχει διερευνηθεί εξαντλητικά. Από ό,τι φαίνεται, η αλτρουιστική συμπεριφορά αναδύεται αυθόρμητα όταν υπάρχει το περιθώριο «ανταλλαγών» ανάμεσα σε άτομα οποιασδήποτε ηλικίας.
Το εντυπωσιακό αυτό γεγονός υποδηλώνει ότι η διάθεση αλληλοβοήθειας αποτελεί μια «διεσταλμένη» και εξελικτικά συντηρημένη πρακτική, που δεν περιορίζεται σε συγγενείς ή σε συναλλαγές μεταξύ συγκεκριμένων προσώπων. Έτσι πρεσβεύει ο Δαρβίνος. Σ’ αυτό δεν υπάρχει τίποτε το «ηθικό». Οι νευροεπιστήμονες μελετούν αν το φαινόμενο εξηγείται με μηχανισμούς «χημικής ανταμοιβής», ενώ οι ψυχολόγοι διερευνούν τον ρόλο της ενσυναίσθησης, που φαίνεται ότι ανατροφοδοτεί όχι μόνο τις ίδιες τις αλτρουιστικές πράξεις αλλά και την αποτίμησή τους. Οι συμπεριφεριολόγοι μελετούν τις ισορροπίες «επιβράβευσης» και «αλτρουιστικής τιμωρίας» όσων δεν ακολουθούν την αλτρουιστική νόρμα. Και οι εξελικτικοί βιολόγοι σταθμίζουν το πιθανό προσαρμοστικό όφελος που μπορεί να έχουν οι ανθρώπινες κοινότητες όταν υπερισχύει η συνεργασία και η αλληλοβοήθεια.
Οι ερμηνείες αυτές δεν είναι πάντοτε συμβατές η μια με την άλλη, αλλά το γενικό συμπέρασμα είναι ότι ο υψηλός βαθμός οργάνωσης στις ανθρώπινες κοινωνίες εξηγείται καλύτερα από την τάση για αλληλοβοήθεια, παρά από τον «αδιαφοροποίητο» ανταγωνισμό (όλοι εναντίον όλων), που λειτουργεί έτσι κι αλλιώς σε όλη την έκταση της εξελικτικής διαδικασίας. Ας προχωρήσουμε ωστόσο με πολλή προσοχή.
Η μηχανιστική μεταφορά επιστημονικών εννοιών από τη Βιολογία στις κοινωνικές επιστήμες αποτελεί μια πολύ επικίνδυνη πρακτική. Κλασικό είναι το παράδειγμα του «κοινωνικού δαρβινισμού», μιας παραφθοράς της δαρβινικής θεωρίας, που έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον για να δικαιολογήσει, όχι μόνο τις κοινωνικές ανισότητες, αλλά και τον απροκάλυπτο ρατσισμό. Αν λοιπόν κάτι τέτοιο είναι αντιεπιστημονικό και καταδικαστέο, το ίδιο προφανώς ισχύει προκειμένου περί «κοινωνικού δαρβινισμού απ’ την ανάποδη»: η αλτρουιστική συμπεριφορά δεν παραπέμπει στον κολεκτιβισμό, ούτε σε έναν τύπο σοσιαλισμού που βασίζεται σε «καλούς ανθρώπους».
Η μέριμνα για τους άλλους έχει όμως κάποια σχέση με τα κοινωνικά φαινόμενα, γιατί, όπως είπαμε, προάγει τη συνεργασία– εξ ου η αναφορά του Άνταμ Σμιθ. Με αυτή την έννοια, στην αλτρουιστική συμπεριφορά υπάρχει κάτι επιστημολογικά συναρπαστικό: αυτά που γνωρίζουμε και καταλαβαίνουμε σήμερα, μετά από δύο αιώνες συστηματικής δουλειάς στην Κοινωνιολογία, την Ψυχολογία, την Ανθρωπολογία, αλλά και τη Βιολογία, προσαρμόζονται αρμονικά με τα προτάγματα ενός συγκεκριμένου ρεύματος ιδεών και πρακτικής. Πρόκειται φυσικά για την Αριστερά, τα βασικά προτάγματα της οποίας διατυπώθηκαν πρωθύστερα (και εμπειρικά), πριν προκύψουν συγκεκριμένα στοιχεία για αυτό που ονομάζουμε «υποκειμενικό παράγοντα».
Επαναλαμβάνω: οι εξελικτικές ιδιομορφίες δεν «προκαλούν» και δεν «ευθύνονται» για τα κοινωνικά φαινόμενα, γιατί δεν έχουν κοινή βάση και αιτιολογική σχέση με αυτά. Αλλά, απ’ την άλλη πλευρά, ας αναρωτηθούμε τι θα συνέβαινε αν κάποιες καλά συντηρημένες στρατηγικές κατά τη διάρκεια της εξέλιξης του Είδους βρίσκονταν σε πλήρη αναντιστοιχία με τις κοινωνικές ζυμώσεις και τα οράματα που έχουν σχηματοποιηθεί τους δύο τελευταίους αιώνες. Δεν θα έδειχνε αυτό ότι στη μακρά διάρκεια η εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού βαίνει αντίρροπα προς την υλική υπόσταση του ανθρώπου;
Ο νομπελίστας φυσικός Φίλιπ Άντερσον (1923-2020) έχει γράψει κάτι εξαιρετικά ενδιαφέρον σχετικά με τη σχέση ερευνητικών αποτελεσμάτων και βασικών νόμων που διέπουν τις επιστήμες. «Όπως η Επιστήμη ωριμάζει», μας λέει, «ίση ή ακόμα μεγαλύτερη σημασία από τα ίδια τα ερευνητικά αποτελέσματα αποκτά η σύνδεσή τους με τον εκθετικά αυξανόμενο ιστό συνεκτικής γνώσης». Γι’ αυτόν τον ιστό ακριβώς μιλάμε.
Στο σήμερα της φτώχειας, των διακρίσεων, των επιδημιών, των περιβαλλοντολογικών καταστροφών, γιατί άραγε θεωρούμε χρήσιμο να υπενθυμίσουμε στον εαυτό μας και στους άλλους ότι ο κόσμος δεν είναι η ζούγκλα που παρουσιάζεται στις οθόνες μας ως «φυσική τάξη των πραγμάτων»; Γιατί εξακολουθεί να μας ενδιαφέρει η ανασκευή των ιδεολογημάτων και η γείωση της σκέψης μας στην υλική πραγματικότητα;
Νομίζω ότι υπάρχει σοβαρός λόγος. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η απροσδόκητη αντοχή του κυρίαρχου πρότυπου και η διάβρωσή μας από τα διάφορα ιδεολογήματα κάνουν την πιθανότητα ριζικής αλλαγής να φαίνεται μακρινή, αδιανόητη, ανέφικτη για κοινωνίες υλικών ανθρώπων. Αυτή η (ψευδ)αίσθηση δεν αναιρείται εύκολα, με σχήματα λόγου και αναγωγές στο επίπεδο του αφηρημένου. Η συστηματική αποκάλυψη των αντιφάσεων ανάμεσα σε αυτό που επιθυμούμε και σε αυτό που έχουμε σίγουρα καθαρίζει τον καθρέφτη που βρίσκεται μπρος μας. Αλλά το τι βλέπουμε μέσα σ’ αυτόν τον καθρέφτη εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το εάν τα μάτια μας είναι ανοιχτά.
Γνωρίζουμε καλά από την καθημερινή μας ζωή ότι η έγνοια και το ενδιαφέρον για τον άλλον αναδύονται αυθόρμητα και συχνά-πυκνά μετατρέπονται σε επιτακτική «έγκληση», που μας ωθεί να κάνουμε πράγματα πολύ έξω απ’ τα όρια του «εγώ» μας. Δεν είναι ανάγκη να ξέρουμε από που ακριβώς έρχεται αυτό το άγιο «σπρώξιμο» για να ακολουθήσουμε την παρόρμηση μας χωρίς να αισθανόμαστε αφύσικα. Αρκεί να συνειδητοποιήσουμε ότι κάνουμε αυτό που έτσι κι αλλιώς θέλαμε να κάνουμε, ακολουθώντας μια φυσική ροπή.
Από ένα σημείο και μετά, αυτή είναι μια συνειδητή στάση, που στηρίζεται στην υλική πραγματικότητα -όχι σε «ηθικές αρχές». Ένα modus operandi πιο σύνθετο ίσως από ό,τι έχουμε συνηθίσει, αλλά εξαιρετικά χρήσιμο όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τα ιδεολογικά μέσα που χρησιμοποιεί το κυρίαρχο πρότυπο για να αναδείξει τη δήθεν «δημιουργική δύναμη» του κοινωνικού κανιβαλισμού.
Και το datum: οι ζωές των άλλων αθροίζονται και συμπυκνώνονται στη δική μας ζωή. Καλά θα κάνουμε να το ξέρουμε και να αισθανόμαστε μια χαρά μ’ αυτό.
